ҮНЭТ ЦААСНЫ ТӨВЛӨРСӨН ХАДГАЛАМЖИЙН ТӨВ: ТАНЫ ХӨРӨНГИЙН “ТӨМӨР ЦАЙЗ” БУЮУ “АЛТАН ДАНС”-НЫ НУУЦ

Оршил: 90-ээд оны айдас ба Өнөөдрийн итгэл

Та 1990-ээд оныг санаж байна уу? Цэнхэр, ягаан тасалбар гээд нэг хэсэг шуугисан. Тэр үед хүмүүс “Миний хувьцаа хаана байна?” гэж асуухад ихэнх нь хариулж чаддаггүй, эсвэл нэг муу цаасан баримт л үзүүлдэг байв. Зарим брокерийн компаниуд дампуурч, иргэдийн мөнгө, хувьцаа нь салхинд хийссэн мэт алга болсон гашуун түүхүүд бидний ой санамжид үлдсэн. Энэ нь олон хүнийг “Хөрөнгийн бирж бол найдваргүй, луйврын газар” гэсэн ойлголттой болгоход хүргэсэн юм.

Гэтэл цаг үе өөрчлөгдсөн. Өнөөдөр Монголын хөрөнгийн зах зээл бол 90-ээд оны тэр эмх замбараагүй байдал биш, харин дэлхийн жишигт нийцсэн, төмөр мэт хатуу дүрэмтэй, цайз мэт бат бөх хамгаалалттай систем болжээ. Тэрхүү хамгаалалтын гол цөм, системийн зүрх нь бидний өнөөдөр ярилцах “Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв” (ҮЦТХТ) буюу Central Securities Depository (CSD) юм.

Хэрэв та хувьцаа авч үзсэн бол, эсвэл “Эрдэнэс Тавантолгой”-н 1072 хувьцаагаа шалгаж байсан бол та аль хэдийн энэ байгууллагатай харьцсан гэсэн үг. Гэхдээ ихэнх хүн мөнгөө Брокерын компанид (Жишээ нь: BDSec, Голомт Капитал) өгч байгаа учраас “Миний мөнгийг, миний хувьцааг Брокер маань хадгалж байгаа” гэж андуурдаг. Энэ бол маш том төөрөгдөл.

Өнөөдөр бид энэ төөрөгдлийг тайлж, таны хөрөнгө яг хаана, хэрхэн, ямар “Алтан данс”-нд хадгалагддаг тухай сонирхолтой аялалд гарах гэж байна.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ҮЛ ХӨДЛӨХ ХӨРӨНГИЙН ГЭРЧИЛГЭЭНИЙ ЗҮЙРЛЭЛ

ҮЦТХТ гэж юу вэ гэдгийг ойлгохын тулд бидний сайн мэдэх “Орон сууцны гэрчилгээ”-ний жишээг авч үзье. Энэ бол хамгийн төгс зүйрлэл юм.

Та байр худалдаж авах гэж байна гэж бодъё. Та “Remax” эсвэл өөр нэг үл хөдлөхийн зуучлагч (Агент) дээр очдог.

1. Агент танд байр үзүүлнэ.

2. Агент худалдагчтай уулзуулна.

3. Агент гэрээ хийхэд тусална.

Гэхдээ, таны байрны “Үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээ”-г тэр Агент хэвлэж өгдөг үү? Үгүй. Тэр гэрчилгээг Агент хадгалдаг уу? Үгүй. Хэрэв маргааш нь “Remax” дампуураад алга болчихвол таны байр алга болох уу? Бүр ч үгүй.

Яагаад? Учир нь таны байрны өмчлөлийн бүртгэл “Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий Газар” гэдэг төрийн хамгаалалттай архивт хадгалагддаг. Агент бол зүгээр л таныг тэр бүртгэлийн газар руу хөтөлж аваачсан зуучлагч төдий юм.

Хөрөнгийн зах зээл яг үүнтэй ижил!

• Байр = Хувьцаа (АПУ, Говь, Тавантолгой).

• Үл хөдлөхийн агент = Брокерын компани (BDSec, Голомт Капитал г.м).

• Улсын бүртгэлийн газар = ҮЦТХТ (CSD).

Тэгэхээр таны хувьцаа Брокерын компанийн сейфэнд байдаггүй. Брокерын компанийн компьютер дээр ч байдаггүй. Таны хувьцаа Монгол Улсын төрийн өмчит Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв-ийн серверт, таны нэр дээрх тусгай дансанд хадгалагддаг. Энэ бол таны хөрөнгийн аюулгүй байдлын хамгийн том баталгаа юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: “АЛТАН ДАНС” БУЮУ ӨМЧЛӨЛИЙН БАТАЛГАА

Одоо тэрхүү ҮЦТХТ дээр нээгддэг дансны тухай ярья. Бид үүнийг энгийнээр “Алтан данс” гэж нэрлэе. Яагаад гэвэл энэ данс бол таны өмчлөлийн эцсийн үнэн юм.

Та брокер дээр очиж данс нээлгэхдээ хэдэн арван хуудас гэрээнд гарын үсэг зурдаг шүү дээ. Тэр үед Брокер таны мэдээллийг (Нэр, Регистр, Утас) аваад өөрийнхөө системд бүртгэхээс гадна, цахим сүлжээгээр дамжуулан ҮЦТХТ-ийн төв серверт таны нэр дээр данс нээх хүсэлт илгээдэг.

Энэ данс нээгдмэгц танд тусгай код ирдэг (ихэвчлэн таны регистрийн дугаар болон нэмэлт кодоос бүрдэнэ). Энэ данс бол:

1. Төвлөрсөн: Монголын бүх хувьцаа эзэмшигчдийн мэдээлэл энд нэг дор бий.

2. Хараат бус: Брокерын компани таны зөвшөөрөлгүйгээр энэ данснаас нэг ширхэг ч хувьцаа хөдөлгөж чадахгүй.

3. Хууль ёсны: Шүүх дээр маргаан гарлаа гэхэд шүүгч Брокерын бүртгэлийг биш, харин ҮЦТХТ-ийн лавлагааг үндэслэн шийдвэр гаргана.

1072 хувьцааны жишээ: Монгол хүн бүр “Эрдэнэс Тавантолгой”-н 1072 хувьцаатай. Та энэ хувьцаагаа аль нэг брокер дээр очиж данс нээлгээд “баталгаажуулдаг”. Гэхдээ та анзаарсан уу? Та “BDSec” дээр очсон ч бай, “Стандарт Инвестмент” дээр очсон ч бай, таны 1072 хувьцаа яг л байрандаа байж байдаг. Учир нь тэр хувьцаа Брокер дээр биш, ҮЦТХТ дээр анхнаасаа байсан юм. Брокер зүгээр л таныг тэр данстай нь “холбож” өгсөн хэрэг.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ХАМГИЙН ТОМ АЙДАС БУЮУ БРОКЕР ДАМПУУРВАЛ ЯАХ ВЭ?

Хөрөнгө оруулагчдын хамгийн их асуудаг, хамгийн их айдаг асуулт бол: “Би ‘Голомт Капитал’-аар дамжуулаад 100 сая төгрөгийн хувьцаа авчихсан. Гэтэл маргааш Голомт банк эсвэл Голомт Капитал дампуурвал миний мөнгө яах вэ? Тэд миний мөнгөөр өрөө дарчих юм биш биз?”

Хариулт нь: ҮГҮЙ. ТА БҮРЭН ХАМГААЛАГДСАН.

Яагаад гэдгийг тайлбарлая. Энд “Тусгаарлалт” (Segregation) гэдэг зарчим үйлчилдэг.

Брокерын компани өөрийн гэсэн хөрөнгөтэй (оффисын ширээ сандал, компанийн машин, өөрсдийн мөнгө). Хэрэв тэд дампуурвал зээлдүүлэгчид нь зөвхөн тэр ширээ сандал, машиныг нь л хурааж авна. Харин таны хувьцаа ҮЦТХТ дээр тусдаа дансанд байдаг тул Брокерын өр төлбөрт огт хамаагүй. Таны хувьцаа бол “Халдэшгүй дархан” хөрөнгө юм.

Бодит амьдрал дээрх процесс: Хэрэв таны үйлчлүүлдэг Брокерын компани дампуурлаа гэж зарлагдвал:

1. Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) тэр компанийн эрхийг цуцална.

2. Та өөр нэг Брокерын компани (Жишээ нь: “ТДБ Капитал”) дээр очно.

3. Та “Миний хуучин брокер дампуурчихлаа, би танайх руу дансаа шилжүүлмээр байна” гэсэн хүсэлт бичнэ.

4. Шинэ брокер ҮЦТХТ-тэй холбогдож, таны “Алтан данс”-ыг өөрийн системтэйгээ холбоно.

5. Болдоо! Таны хувьцаа нэг ч ширхэг дутахгүйгээр шинэ брокер дээр харагдаж эхэлнэ.

Энэ бол ҮЦТХТ гэдэг төвлөрсөн тогтолцооны өгч буй хамгийн том бэлэг юм. Та брокерт итгэх албагүй, та системд итгэхэд л хангалттай.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ESCROW ДАНС БУЮУ МӨНГӨНИЙ ХАМГААЛАЛТ

Одоо хувьцаанаас гадна “Бэлэн мөнгө”-ний тухай ярья. Хувьцааг ҮЦТХТ хадгалдаг юм байж. Тэгвэл миний дансанд байршуулсан бэлэн мөнгийг брокер “идэж” болох уу?

Үүнээс сэргийлэхийн тулд “Тусгайлсан данс” (Escrow Account) буюу Брокерын үйлчлүүлэгчийн мөнгөн хөрөнгийн данс гэдэг зүйлийг ашигладаг.

Энгийн жишээ: Та байр түрээслэхдээ барьцаа мөнгө өгдөг дөө? Тэр мөнгийг байрны эзэн үрж болохгүй, хадгалж байх ёстой. Хөрөнгийн зах зээл дээр таны арилжаанд оруулахаар байршуулсан мөнгө Брокерын компанийн “Үйл ажиллагааны данс” (цалин тавьдаг, түрээс төлдөг данс) руу ордоггүй. Харин арилжааны банканд нээсэн тусгай “Тусгайлсан данс” руу ордог.

Энэ данс нь Брокерын нэр дээр байх боловч, үүн доторх мөнгө нь 100% харилцагчдын мөнгө байдаг. Хуулиараа Брокер энэ данснаас мөнгө авч өөрийн хэрэгцээнд зарцуулах эрхгүй. Энэ данснаас мөнгө зөвхөн хоёр л тийшээ гарах эрхтэй:

1. Хувьцаа худалдаж аваад МХБ/ҮЦТХТ руу (төлбөр тооцоонд).

2. Харилцагч мөнгөө татаж авах хүсэлт гаргавал Харилцагчийн өөрийн данс руу.

Өөрөөр хэлбэл, энэ данс бол зөвхөн “Дамжин өнгөрүүлэх бааз” юм. Брокер эндээс дураараа мөнгө гаргавал шууд гэмт хэрэгт тооцогдож, шоронд орох ялтай.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: АРИЛЖААНЫ ПРОЦЕСС – МӨНГӨ БА ХУВЬЦАА ХЭРХЭН ЗӨРДӨГ ВЭ?

Системийн аюулгүй байдлыг бүрэн ойлгохын тулд арилжаа хийгдэх үед мөнгө болон хувьцаа хэрхэн солигддогийг харъя. Үүнийг “Төлбөр нь эсрэг нийлүүлэлт” (DVP – Delivery Versus Payment) зарчим гэдэг.

Төсөөлөөд үз дээ. Та танихгүй хүнээс утсыг нь худалдаж авах гэж байна.

• Та мөнгөө түрүүлж өгөхөөс айна (Утсаа өгөхгүй зугтчихвал яах вэ?).

• Нөгөө хүн утсаа түрүүлж өгөхөөс айна (Мөнгөө өгөхгүй бол яах вэ?).

Энэ үед та хоёр нэг найдвартай “Дундаж хүн”-ийг олж ирнэ. Энэ хүн бол ҮЦТХТ юм.

1. Та мөнгөө “Дундаж хүн”-д өгнө.

2. Утасны эзэн утсаа “Дундаж хүн”-д өгнө.

3. “Дундаж хүн” хоёр гартаа мөнгө, утас хоёрыг зэрэг барьж байгаад, яг зэрэг та хоёрт сольж өгнө.

Хөрөнгийн бирж дээр яг энэ үйл явц болдог. Таны данснаас мөнгө “Тусгайлсан данс”-аар дамжаад ҮЦТХТ-ийн хяналтад очно. Хувьцаа зарах гэж байгаа хүний хувьцаа ҮЦТХТ дээр түгжигдэнэ. Арилжаа баталгаажсан (T+2) өдөр ҮЦТХТ яг нэгэн зэрэг мөнгийг худалдагчид, хувьцааг худалдан авагчид (танд) шилжүүлдэг. Хэн ч хэнийгээ луйвардах боломжгүй.

ДҮГНЭЛТ: ЭНЭ БОЛ ТАНЫ БАЯЛГИЙН ХАМГААЛАЛТ

Ингээд харахаар “Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв” (ҮЦТХТ) гэдэг энэ урт нэртэй байгууллага бол зүгээр нэг оффис биш, харин Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлийн Итгэлцлийн Баталгаа юм байна гэдгийг та ойлголоо.

Таны хувьцаа бол дижитал хэлбэрээр хадгалагдаж буй таны өмч. Түүнийг хэн ч хулгайлж чадахгүй, брокер дампуурсан ч алга болохгүй, гал гарсан ч шатахгүй (учир нь серверүүд нь олон газар нөөцлөгдсөн байдаг).

Тиймээс, эрхэм хөрөнгө оруулагч та, дараагийн удаа арилжааны аппликейшнээ нээхдээ айдасгүйгээр, итгэл төгс товчоо дараарай. Таны ард Монголын төр, ҮЦТХТ гэсэн аварга том хамгаалалтын систем ажиллаж байна. Таны “Алтан данс” найдвартай гарт бий.

Танд өгөх зөвлөгөө: Та жилдээ ядаж нэг удаа ҮЦТХТ-ийн “NetCapital” аппликейшн эсвэл вэбсайт руу орж, өөрийн нэр дээр ямар хувьцаа байгааг шалгаж хэвшээрэй. Энэ нь таны хөрөнгөө хянах соёл бөгөөд “Миний цайз бүрэн бүтэн байна уу?” гэдгийг нягтлах алхам юм шүү.