ХУВЬЦАА ГЭЖ ЦААС БИШ, ХУВЬЦАА БОЛ ӨМЧЛӨЛ: ЭЗЭН БАЙХЫН ЖИНХЭНЭ УТГА УЧИР

Оршил: Бидний мэддэг “1072” ба түүний цаадах үнэн

Монгол хүн бүр “Эрдэнэс Тавантолгой”-н 1072 хувьцаатай. Бид үүнийг “Хишиг”, “Бэлэн мөнгө” гэж харах нь элбэг. Зарим нь ногдол ашиг тараахаар “Мөнгө орж ирлээ” гэж баярладаг бол, зарим нь “Энэ хэрэггүй цаас” гэж үл тоодог. Гэтэл яг үнэндээ тэр 1072 ширхэг тоо бол зүгээр нэг бүртгэл биш, харин та тэр аварга том уурхайн, тэр их нүүрсний, тэр том машин механизмуудын өчүүхэн жижиг хэсгийн “ЭЗЭН” нь мөн шүү гэдгийг баталж буй хууль ёсны баримт юм.

Хөрөнгийн зах зээл гэдэг бол угтаа “Өмчлөлийн зах зээл” юм. Хүмүүс дэлгэцэн дээрх улаан, ногоон тоог хараад мөрийтэй тоглоом мэтээр төсөөлдөг. Гэвч түүний мөн чанар нь “БИЗНЕС ХАМТРАХ” тухай ойлголт билээ.

Өнөөдөр бид “Equity Ownership” буюу “Өмчлөлийн эрх” гэж чухам юу болох, зээлдүүлэгч (Ломбард, Банк) болон хувьцаа эзэмшигч (Та) хоёрын хооронд газар тэнгэр шиг ямар том ялгаа байдаг тухай, яагаад баячууд хадгаламж эзэмшихийн оронд хувьцаа эзэмшихийг илүүд үздэг тухай маш дэлгэрэнгүй, сонирхолтой аялал хийх болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ХУВЬЦАА ГЭДЭГ НЬ “ПИЦЦАНЫ ЗҮСЭМ” ЮМ

Хамгийн энгийнээс эхэлье. Хувьцаа гэж юу вэ?

Төсөөлөөд үз дээ. Иргэн Бат маш гоё пицца хийдэг. Түүний пиццаг идсэн хүмүүс дахин идэх гэж дугаарладаг. Бат ганцаараа жижигхэн зууханд пиццагаа хийж зардаг байв. Гэтэл түүний мөрөөдөл том байлаа. Тэр хотын төвд том ресторан нээж, өдөрт 1000 пицца зарахыг хүсэв.

Түүнд тооцоо хийж үзэхэд 100 сая төгрөг хэрэгтэй болжээ. Батад мөнгө байхгүй. Тэр үед Бат нэгэн шийдэл оллоо. Тэр өөрийн ирээдүйн том рестораныг нэг бүтэн “Бялуу” (эсвэл Пицца) гэж төсөөлөв. Тэр бялуугаа 100 тэнцүү хэсэгт (зүсэмд) хуваав. Тэгээд тэр найзууддаа санал тавив: “Та нар надад 1 сая төгрөг өгвөл би та нарт рестораныхаа 1 зүсмийг (1%-ийг) өгнө.”

Иргэн Дорж, Дулмаа, Цэцгээ нар Батын пиццанд итгэдэг учраас тус бүр 1 сая төгрөг өгөөд, нэг, нэг зүсэм буюу “Хувьцаа”-г худалдаж авав. Ингээд Бат 100 сая төгрөгтэй болж ресторанаа нээлээ.

Эндээс гарах гол ойлголт: Дорж, Дулмаа нар Батад мөнгө ЗЭЭЛЭЭГҮЙ. Тэд Батын бизнесийн тодорхой хэсгийг ХУДАЛДАЖ АВСАН. Хувьцаа (Share/Stock) гэдэг бол компанийн өмчлөлийн хувь хэмжээ (Fractional Ownership) юм.

• Хэрэв ресторан 100 ширээтэй бол Дорж 1 ширээний эзэн гэсэн үг.

• Хэрэв ресторан 100 ширхэг халбагатай бол Цэцгээ 1 халбаганы эзэн гэсэн үг.

Энэ бол хувьцааны хамгийн суурь ойлголт. Та “АПУ”-гийн хувьцааг авна гэдэг нь АПУ компанийн үйлдвэрлэж буй архи, пиво, сүүний үйлдвэрийн тоосго бүрийн өчүүхэн жижиг хэсгийг өөрийн болгож байна гэсэн үг юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ЗЭЭЛДҮҮЛЭГЧ vs ӨМЧЛӨГЧ – ХОЁР ӨӨР ЕРТӨНЦ

Одоо хамгийн чухал хэсэг рүү оръё. Санхүүгийн ертөнцөд мөнгө өгч байгаа хоёр төрлийн хүн байдаг.

1. Зээлдүүлэгч (Lender): Банк, Бонд эзэмшигч, Мөнгө хүүлэгч.

2. Өмчлөгч (Owner/Shareholder): Хувьцаа эзэмшигч.

Энэ хоёрын ялгааг ойлгохын тулд Батын рестораны жишээг үргэлжлүүлье. Батад дахиад мөнгө хэрэг болсон гэж бодъё.

• Тэр “Голомт банк”-наас 50 сая төгрөг зээлэв. (Банк бол Зээлдүүлэгч).

• Тэр найз Болдодоо 50 саяын хувьцаа зарав. (Болд бол Өмчлөгч).

Одоо Банк (Зээлдүүлэгч) болон Болд (Өмчлөгч) хоёрын хувь заяа хэрхэн өөрөөр эргэхийг харцгаая.

Сценари 1: Ресторан асар их амжилтад хүрэв

Батын пицца хот даяар алдартай болж, жилдээ 1 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг олдог болов.

• Банк (Зээлдүүлэгч) юу хожих вэ? Банк зөвхөн гэрээнд заасан хүүгээ л авна. Жишээ нь жилийн 20%. Бат жилд 1 тэрбумыг олсон ч, 10 тэрбумыг олсон ч хамаагүй, банк зөвхөн өөрийн 50 сая + хүүгээ л буцааж авна. Банк Батын амжилтаас “Илүү” хувь хүртэхгүй. Тэдний ашиг ХЯЗГААРЛАГДМАЛ.

• Болд (Өмчлөгч) юу хожих вэ? Болд бол компанийн эзэн. Компани 1 тэрбумын ашиг олсон бол Болд өөрийн хувьд ногдох ашгаа (Ногдол ашиг) авна. Мөн рестораны үнэлгээ өссөн тул Болдын анх оруулсан 50 сая төгрөг одоо магадгүй 500 сая төгрөг болж өссөн байна. Компани томрох тусам Болд дагаад баяжина. Түүний ашиг ХЯЗГААРГҮЙ.

Сценари 2: Ресторан дампуурав

Бат муу менежмент хийгээд, эсвэл ковид гараад ресторан хаалгаа барихад хүрлээ. Дансанд нь ердөө 10 сая төгрөг, зараад борлуулж болох хуучин ширээ сандал л үлдэв.

• Банк (Зээлдүүлэгч) яах вэ? Хуулиараа Банк мөнгөө ТҮРҮҮЛЖ нэхэмжлэх эрхтэй. Үлдэж байгаа 10 сая төгрөгийг, ширээ сандлыг зарсан мөнгийг банк хурааж авна. Банк алдагдал хүлээж магадгүй ч, байгаа бүхнийг хамж авна.

• Болд (Өмчлөгч) яах вэ? Болд юу ч авахгүй. Тэр 50 сая төгрөгөө бүрэн алдана. Учир нь тэр “Эзэн” байсан. Эзэн хүн эрсдэлээ өөрөө үүрдэг.

Энэ ялгааг “Status” буюу “Эрх зүйн байдал” гэдэг.

• Зээлдүүлэгч бол Гаднын хүн. Тэр мөнгөө авах гэрээтэй.

• Хувьцаа эзэмшигч бол Дотоод хүн (Эзэн). Тэр бизнесийн жаргал зовлонг хуваалцана.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: RESIDUAL CLAIM БУЮУ “ХАМГИЙН СҮҮЛД, ГЭХДЭЭ ХАМГИЙН ИХИЙГ”

Санхүүгийн онолд хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг “Residual Claim” гэж нэрлэдэг. Үүнийг монголоор “Үлдэгдлийг нэхэмжлэх эрх” гэж орчуулж болно. Энэ бол маш чухал ойлголт.

Үүнийг “Хоолны дараалал” эсвэл “Буфет”-ээр зүйрлэе. Компани орлого оллоо (Тогоо дүүрэн шөл хийлээ). Энэ шөлийг хэн, ямар дарааллаар идэх вэ?

1. Татварын алба (Төр): Хамгийн түрүүнд Төр ирээд “Татвараа төл” гээд шөлнөөс шанагаар хутгаж авна.

2. Ажилчид ба Бэлтгэн нийлүүлэгчид: Дараа нь тогооч, зөөгч, гурил зарсан хүмүүс цалингаа, мөнгөө авна.

3. Зээлдүүлэгчид (Банк, Бонд эзэмшигчид): Дараа нь банк ирээд зээлийн хүүгээ болон үндсэн төлбөрөө шанагаар хутгаж авна.

4. ХУВЬЦАА ЭЗЭМШИГЧИД (Та): Та хамгийн сүүлд нь зогсож байна.

Residual Claim-ийн хоёр тал:

• Муу тал: Хэрэв шөл бага байвал (ашиг бага бол), өмнөх хүмүүс идсээр байгаад танд юу ч үлдэхгүй байж мэднэ. Та хоосон хоцорно. Энэ бол эрсдэл.

• Сайн тал: Хэрэв шөл асар их байвал (ашиг маш их бол), өмнөх хүмүүс зөвхөн өөрт ноогдох тогтмол хэмжээгээ (Шанагаа) л авна. Банк их ашигтай байлаа гээд 2 шанага авахгүй, гэрээний дагуу 1 шанага л авна. Тэгвэл үлдсэн бүх шөл (үлдэгдэл) хэнийх вэ? Тэр чигтээ ТАНЫХ. Тогоонд 100 литр шөл үлдсэн ч таных, 1000 литр үлдсэн ч таных.

Энэ бол “Үлдэгдлийг нэхэмжлэх эрх”-ийн гайхамшиг юм. Та хамгийн сүүлд зогсдог ч, амжилттай үед хамгийн ихийг хүртдэг хүн юм.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ХЯЗГААРГҮЙ ӨСӨЛТ БА ХЯЗГААРЛАГДМАЛ АЛДАГДАЛ (THE RISK/REWARD)

Хөрөнгө оруулагчид яагаад найдвартай хадгаламжаа орхиод, эрсдэлтэй хувьцаа руу тэмүүлдэг вэ? Яагаад гэвэл хувьцаанд “Тэгш бус харьцаа” (Asymmetry) үйлчилдэг.

1. Алдах эрсдэл (Downside): Та “Хаан Банк”-ны хувьцааг 1 сая төгрөгөөр авлаа гэж бодъё. Хамгийн муудаа юу болох вэ? Хаан банк дампуурч, хувьцаа нь 0 төгрөг болно. Та хэдэн төгрөг алдах вэ? 1 сая төгрөг. Та үүнээс илүү мөнгө алдахгүй. Таныг шүүхэд дуудаж, гэр орныг чинь хураахгүй. Таны алдагдал Хязгаарлагдмал (Capped at 100%).

2. Олох боломж (Upside): Харин Хаан банк маш сайн ажиллаад, дэлхийн хэмжээний банк боллоо гэж мөрөөдье. Хувьцааны үнэ нь 2 дахин, 10 дахин, бүр 100 дахин өсөж болно. Таны 1 сая төгрөг 100 сая төгрөг болж болно. (Amazon, Apple, Tesla-г анх авсан хүмүүс ингэж баяжсан). Таны ашигт дээд хязгаар байхгүй. Таны ашиг Хязгааргүй (Theoretically Unlimited).

Энэхүү “Хязгаартай алдаж, Хязгааргүй хожих” боломж нь хүмүүсийг бизнес эрхлэх, хувьцаа эзэмших рүү татдаг гол хүч юм.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ЭЗЭН БАЙНА ГЭДЭГ НЬ ЗӨВХӨН МӨНГӨ БИШ

Хувьцаа эзэмших нь зөвхөн санхүүгийн ашиг биш, мөн ЭРХ МЭДЭЛ юм. Та “АПУ”-гийн 100-хан ширхэг хувьцаатай байсан ч та хууль ёсны эзэн нь мөн.

1. Санал өгөх эрх (Voting Rights): Жил бүр компаниуд “Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал” хийдэг. Та тэнд очих эрхтэй. Та очиж чадахгүй бол саналаа цахимаар өгөх эрхтэй.

   • “Захирлыг сольё.”

   • “Энэ жил ногдол ашиг тараая.”

   • “Шинэ үйлдвэр барья.” Эдгээр асуудлыг шийдэхэд таны санал (хувьцааны тоогоор) нөлөөлнө.

2. Мэдээлэл авах эрх: Компани танд ажлаа тайлагнах үүрэгтэй. Тэд нууцаар ажиллаж болохгүй. Санхүүгийн тайлан, ирээдүйн төлөвлөгөөгөө танд ил тод танилцуулах ёстой. Та бол “Босс” нь шүү дээ.

3. Хариуцлага хүлээхгүй байх (Limited Liability): Энэ маш чухал. Хэдийгээр та компанийн эзэн ч гэлээ, компани хэн нэгэнд өр тавьсан, эсвэл бусдад хохирол учруулсан бол ТА ХУВИЙН ХӨРӨНГӨӨРӨӨ хариуцлага хүлээхгүй. Хэрэв “АПУ” компани дампуурч их хэмжээний өрөнд орлоо гэхэд, таны гэр, машиныг хэн ч хурааж авахгүй. Та зөвхөн “АПУ”-д оруулсан мөнгөө л алдана. Үүнийг “Хязгаарлагдмал хариуцлагатай” гэж нэрлэдэг.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛЫН ЖИШЭЭНҮҮД БА БОДИТ АМЬДРАЛ

Онол ярилаа, одоо бодит амьдрал дээр бууя.

Жишээ 1: “Хаан Банк”-ны IPO Саяхан Хаан Банк IPO хийж, олон нийтэд хувьцаагаа зарсан.

• Хэрэв та Хаан банканд мөнгөө Хадгалуулсан бол та Зээлдүүлэгч юм. Та жилдээ 10-12%-ийн хүү авна. Банк хичнээн их ашигтай ажилласан ч таны хүү нэмэгдэхгүй.

• Хэрэв та Хаан банкны Хувьцааг авсан бол та Өмчлөгч юм. Банк ашигтай ажиллах тусам танд өндөр ногдол ашиг өгнө. Хувьцааны үнэ өсвөл таны хөрөнгө өснө. (Мэдээж эрсдэл бий, банк муу ажиллавал үнэ унана).

Жишээ 2: “Эрдэнэс Тавантолгой” (1072 хувьцаа) Энэ бол Монголчууд бидний хамгийн сайн мэдэх жишээ. ЭТТ компани нүүрсээ зарж, ашиг олдог. Тэр ашгаас:

1. Татвар хураамжаа төлнө (Төр авна).

2. Уурхайн зардал, ажилчдын цалингаа төлнө.

3. Бондын өрөө төлнө (Зээлдүүлэгчид).

4. Хамгийн сүүлд үлдсэн ашгийг “НОГДОЛ АШИГ” болгон 1072 хувьцаа эзэмшигчдэд (Танд) тараадаг. Зарим жил нүүрс сайн зарагдахгүй бол ногдол ашиг өгдөггүй. Яагаад? Учир нь бид “Үлдэгдлийг нэхэмжлэх эрх”-тэй ЭЗЭД учраас. Ашиг байхгүй бол бид юу ч авахгүй. Ашиг их байвал бид ихийг авна.

ДҮГНЭЛТ: ЭЗЭН БОЛОХ СЭТГЭЛГЭЭ

Эцэст нь дүгнэхэд, хувьцаа эзэмшинэ гэдэг нь зүгээр нэг сугалаа худалдаж авахтай огт адилгүй юм. Энэ нь “Би мөнгөний төлөө ажиллах биш, мөнгийг өөрийнхөө төлөө ажиллуулах” гэсэн баячуудын сэтгэлгээний үндэс юм.

Зээлдүүлэгч (Хадгаламж эзэмшигч) байх нь аюулгүй, тухтай. Гэхдээ та хэзээ ч “Баяжих” хэмжээний үсрэлт хийж чадахгүй. Та зөвхөн инфляцаас мөнгөө хамгаалж л чадна. Харин Өмчлөгч (Хувьцаа эзэмшигч) байх нь эрсдэлтэй, савлагаатай. Гэхдээ танд ИРЭЭДҮЙ бий. Та баялаг бүтээгчдийн эгнээнд зогсож байна гэсэн үг.

Та өнөөдөр халаасандаа байгаа мөнгөөрөө зүгээр нэг гутал авах уу, эсвэл гутлын үйлдвэрийн нэгээхэн хэсгийг худалдаж авах уу? Энэ сонголт таныг “Хэрэглэгч” байх уу, эсвэл “Капиталист (Өмчлөгч)” байх уу гэдгийг шийднэ.

Хувьцаа бол өмч. Өмч бол эрх чөлөө юм.

Танд өгөх нэмэлт зөвлөмж: Хэрэв та одоог хүртэл хувьцаа авч үзээгүй бол, өөрийн хамгийн сайн мэддэг, өдөр тутам үйлчлүүлдэг компанийхаа (сүү, талх, ундаа, банк) хувьцаанаас туршилтаар ганцхан ширхгийг аваад үзээрэй. Тэр мөчөөс эхлэн та тэр компанийг харахдаа “Бусдын компани” биш, “Миний компани” гэж харж эхлэх болно. Энэ сэтгэлгээний өөрчлөлт хамгийн чухал шүү.