ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН “АЛТАН ГУРВАЛЖИН”: ТАНЫ МӨНГӨ ХЭРХЭН АЯЛДАГ ВЭ?

Оршил: Үл үзэгдэгч механизм

Та гар утсаа гаргаж ирээд, арилжааны аппликейшн дээрээ “Авах” гэдэг ногоон товчийг дарах тэр мөчид юу болдог вэ? Ердөө ганцхан секундийн дотор таны данснаас мөнгө хасагдаж, оронд нь аль нэг компанийн хувьцаа таны нэр дээр бичигддэг. Энэ үйлдэл дэндүү хурдан, дэндүү амархан мэт санагдана. Яг л ид шид шиг.

Гэвч энэ “ид шид”-ийн цаана асар том, нарийн зохион байгуулалттай, зогсолтгүй ажилладаг аварга механизм эргэлдэж байдаг. Бид үүнийг “Хөрөнгийн зах зээлийн экосистем” гэж нэрлэдэг. Энэ системийг машин гэж үзвэл тэр машин гурван том дугуйн дээр явдаг. Аль нэг дугуй нь байхгүй бол машин хөдлөхгүй, систем нурж унана.

Тэрхүү гурван тулгуур багана буюу “Алтан гурвалжин” нь:

1. Хөрөнгө оруулагч (Та) – Тоглогч.

2. Брокер-Дилер (Зуучлагч) – Хөтөч.

3. Дэд бүтэц (МХБ ба ҮЦТХТ) – Талбар ба Хадгаламж.

Өнөөдөр бид энэ гурвалжин хэрхэн ажилладаг, тэд хоорондоо ямар холбоотой болохыг “Автомашины зах”-ын жишээгээр дамжуулан энгийнээр тайлбарлаж, таны санхүүгийн мэдлэгийн санд чухал хувь нэмэр оруулъя.

НЭГДҮГЭЭР ӨНЦӨГ: ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧ (ТА) – ШИЙДВЭР ГАРГАГЧ ЭЗЭН

Гурвалжны хамгийн чухал, эхлэлийн цэг нь ТА өөрөө юм. Хөрөнгийн зах зээл дээр таныг “Хөрөнгө оруулагч” (Investor) гэж нэрлэнэ. Та бол энэ тоглоомын “Хаан” нь юм. Учир нь мөнгө таных, эрсдэл таных, эцсийн ашиг ч таных.

Таны үүрэг юу вэ? Олон хүн “Би мөнгөө брокерт өгчихсөн, тэд л мэдээд өсгөх байлгүй” гэж андуурдаг. Үгүй ээ. Брокер танд зөвлөж чадах ч, “Авах” эсвэл “Зарах” тушаалыг зөвхөн та л өгөх эрхтэй.

Жолооны курсийн жишээг авъя. Та машин барьж сурч байна гэж бодъё. Хажууд тань багш (Брокер) сууж байгаа. Багш танд “Баруун эргэ, хурдаа хас” гэж зөвлөнө. Гэхдээ рулийг та өөрөө атгаж, хаазыг та өөрөө гишгэж байгаа. Хэрэв та осол гаргавал хариуцлагыг жолооч буюу та үүрнэ. Хөрөнгө оруулагч байна гэдэг нь яг үүнтэй ижил, жолооны ард өөрөө суухыг хэлнэ.

Таны зорилго тодорхой байх ёстой:

• Би энэ хувьцааг аваад 10 жилийн дараа охиндоо байр авч өгөх үү? (Урт хугацааны хөрөнгө оруулагч)

• Эсвэл би өнөөдөр аваад маргааш үнэ хүргэж зарах уу? (Трейдер буюу арилжаачин)

Та аль нь ч байсан, энэ гурвалжны “Хөдөлгүүр”-ийг асаадаг хүн нь та юм. Таны шийдвэргүйгээр нөгөө хоёр өнцөг нь зүгээр л төмрийн хог шиг хөдөлгөөнгүй зогсох болно.

ХОЁРДУГААР ӨНЦӨГ: БРОКЕР-ДИЛЕР – ТАНЫ “ХӨТӨЧ” БА “ТЕХНОЛОГИ”

Гурвалжны хоёр дахь өнцөг бол бидний өмнөх хичээлд үзсэн Брокер-Дилер (Үнэт цаасны компаниуд) юм. Монголд та “BDSec”, “Голомт Капитал”, “Апекс”, “ТДБ Капитал” зэрэг нэрсийг сонсож байсан байх. Тэд бол энэ ангилалд багтах байгууллагууд.

Тэдний үүрэг юу вэ? Тэднийг “Автомашины дилер” эсвэл “Жуулчны хөтөч” гэж төсөөлж болно. Та Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ) гэдэг том зах руу ганцаараа, үнэмлэхгүй нэвтэрч чадахгүй. Энэ захын хаалга нь кодтой, хамгаалалттай. Тэр кодыг зөвхөн Брокерууд мэддэг.

1. Технологийн холбогч: Таны гар утсан дээрх арилжааны аппликейшн (App) бол Брокерын танд өгч буй зэвсэг юм. Та утсаа “маажихад” цаана нь Брокерын сервер таны захиалгыг аваад, биржийн хэл рүү хөрвүүлж илгээдэг.

2. Хуулийн шүүлтүүр: Тэд таныг хэн бэ гэдгийг шалгана (KYC). Таны мөнгө хууль ёсны эсэхийг хянана. Тэд бол зах зээлийн “Хаалгач” нар юм.

3. Зөвлөх: Сайн брокер танд зах зээлийн мэдээлэл өгч, судалгаагаар хангана.

Хэрэв Хөрөнгө оруулагч (Та) бол “Зорчигч”, очих газар (Ашиг) бол “Зорилго” юм бол, Брокер бол таныг тэр газарт хүргэж өгөх “Такси” юм. Та таксинд суугаад “Тэнд очъё” гэж хэлэхэд л хангалттай, харин таксины жолооч (Брокер) замын хөдөлгөөний дүрмийг баримтлан, техникийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаж таныг хүргэх үүрэгтэй.

ГУРАВДУГААР ӨНЦӨГ: ДЭД БҮТЭЦ – ЗАХ БА АГУУЛАХЫН НЭГДЭЛ

Энэ хэсэг бол хүмүүсийн хамгийн бага мэддэг, гэхдээ хамгийн чухал хэсэг юм. Бид үүнийг “Дэд бүтэц” (Infrastructure) гэж нэрлэдэг. Энд хоёр том байгууллага, хоёр өөр үүрэгтэйгээр ажилладаг. Тэд бол МХБ (MSE) ба ҮЦТХТ (CSD) юм.

Энэ хоёрыг ялгаж ойлгох нь маш чухал. Үүнийг тайлбарлахын тулд “Автомашины зах”-ын жишээг ашиглая.

А. Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ – MSE): “ДА ХҮРЭЭ ЗАХ”

Монголын Хөрөнгийн Бирж (MSE) бол худалдагч, худалдан авагч хоёр уулздаг ГАЗАР юм. Яг л машин авах гэж байгаа хүмүүс “Да хүрээ” зах дээр очдог шиг.

• Үүрэг: Үнэ тогтоох.

• Үйл явц: Худалдан авагч (Та) “Би АПУ-г 1000 төгрөгөөр авъя” гэж хашхирна (захиалга өгнө). Худалдагч (Өөр нэг хөрөнгө оруулагч) “Би 1005 төгрөгөөр зарна” гэж хашхирна. Биржийн компьютер энэ хоёрын дуу хоолойг сонсож байгаад, үнэ тохирсон тэр мөчид “Тохирлоо!” гэж алх цохино. Үүнийг “Хэлцэл хийгдэх” (Matching) гэнэ.

Тэгэхээр МХБ бол зүгээр л наймаа хийдэг Талбар юм. Тэнд хувьцаа хадгалагддаггүй, мөнгө хадгалагддаггүй. Тэнд зөвхөн “Тохиролцоо” л хийгддэг.

Б. Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв (ҮЦТХТ – CSD): “АВТО ТЭЭВРИЙН ҮНДЭСНИЙ ТӨВ”

Одоо анхааралтай байгаарай. Та зах дээр машин авахаар тохиролцлоо гээд шууд машин таных болчихдог билүү? Үгүй шүү дээ. Та заавал Авто Тээврийн Үндэсний Төв (Авто тээвэр) орж, хуучин эзний нэрээс өөрийн нэр лүү шилжүүлж, “Цэнхэр гэрчилгээ” (Өмчлөлийн гэрчилгээ)-гээ авах ёстой. Тэгж байж л тэр машин хууль ёсоор таных болно.

Хөрөнгийн зах зээл дээр ҮЦТХТ (CSD – Central Securities Depository) яг энэ үүргийг гүйцэтгэдэг.

• Үүрэг: Өмчлөлийг баталгаажуулах ба Хадгалах.

• Үйл явц: МХБ дээр “Арилжаа хийгдлээ” гэсэн мэдээлэл ирмэгц, ҮЦТХТ-ийн ажилтнууд (систем) хуучин эзний данснаас хувьцааг хасаж, таны данс руу бүртгэж, тамга дардаг.

Таны хувьцаа Брокерын компани дээр байдаггүй, Бирж дээр ч байдаггүй. Таны хувьцаа яг энэ ҮЦТХТ-ийн серверт, таны нэр дээр, маш найдвартай хадгалагдаж байдаг. Энэ нь яагаад чухал вэ? Хэрэв таны үйлчлүүлдэг Брокерын компани дампуурлаа гэж бодъё. Таны хувьцаа алга болох уу? Үгүй. Таны хувьцаа ҮЦТХТ дээр найдвартай байгаа тул та өөр брокер руу шилжүүлээд л болоо. Яг л таны машин гражид байгаа бол, машины ченж дампуурах нь танд хамаагүй байдагтай ижил юм.

“ГҮЙЛГЭЭНИЙ БҮЖИГ” – СИСТЕМ ХЭРХЭН АЖИЛЛАДАГ ВЭ?

Энэ гурван тал хэрхэн хамтарч ажилладгийг нэгэн жишээгээр харцгаая. Та “АПУ” компанийн 100 ширхэг хувьцааг авах гэж байна.

1. Эхлэл (Та): Та утсаа гаргаж ирээд “АПУ, 100 ширхэг, зах зээлийн үнээр авъя” гэж захиалга өгнө. Та “Эхлүүлэх” товчийг дарлаа.

2. Дамжуулалт (Брокер): Таны захиалга интернэтээр дамжин Брокерын системд очно. Брокерын систем таны дансанд мөнгө байгаа эсэхийг шалгана. Мөнгө байвал захиалгыг Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ)-ийн систем рүү илгээнэ.

3. Уулзалт (МХБ): Биржийн систем дээр Дорж гэдэг хүн яг “АПУ”-гийн 100 хувьцааг зарах захиалга өгсөн байж таарна. Биржийн систем хоёр захиалгыг мөргөлдүүлж “Хэлцэл биеллээ!” гэж зарлана.

4. Баталгаажуулалт (ҮЦТХТ): Биржээс “Энэ хоёр хүн тохиролцлоо шүү” гэсэн мэдээллийг ҮЦТХТ руу илгээнэ. ҮЦТХТ нь Доржийн данснаас 100 хувьцааг хасаж, Таны данс руу 100 хувьцааг нэмнэ. Харин таны мөнгийг Доржийн данс руу шилжүүлнэ. Үүнийг “Төлбөр тооцоо” (Clearing and Settlement) гэнэ.

5. Төгсгөл (Та): Таны утас чичирч “Захиалга биеллээ” гэсэн мессеж ирнэ.

Энэ бүх “бүжиг” ердөө хэдхэн секундийн дотор, хүний оролцоогүйгээр, автомат системүүдийн хооронд болж өнгөрдөг. Гэхдээ аль нэг нь гацвал (Брокерын интернэт тасрах, Биржийн сервер унах, ҮЦТХТ-ийн бүртгэл алдаа заах) бүх зүйл зогсоно.

ДҮГНЭЛТ: ЭКОСИСТЕМД ИТГЭХ НЬ

Хөрөнгийн зах зээл гэдэг бол зүгээр нэг мөрийтэй тоглоом биш. Энэ бол Төрөөс баталгаажсан, хуулиар хамгаалагдсан, гурван том тулгууртай БАТ БӨХ БАЙШИН юм.

• Та (Хөрөнгө оруулагч) бол байшингийн эзэн.

• Брокер бол таны үйлчлэгч, туслах.

• МХБ ба ҮЦТХТ бол байшингийн хана, суурь, сейф нь юм.

Одоо та “АПУ”-гийн хувьцаа авахдаа зүгээр нэг утас маажиж байгаа биш, Монгол Улсын санхүүгийн аварга том системээр дамжуулан баялаг бүтээж байгаагаа мэдэрч байна уу? Энэ гурвалжин таны мөнгийг хамгаалж, өсгөхийн төлөө өдөр шөнөгүй ажиллаж байдаг юм шүү.

Дараагийн алхам: Та өөрийн бүртгэлтэй брокерын аппликейшн руу ороод “Үнэт цаасны дансны үлдэгдэл” гэсэн хэсгийг шалгаарай. Тэнд харагдаж байгаа тоонууд зүгээр нэг тоо биш, ҮЦТХТ-ийн “төмөр сейф”-энд хадгалагдаж буй таны өмч гэдгийг санаарай.