ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ РҮҮ ХӨТЛӨХ “ГҮҮР”: БРОКЕР-ДИЛЕР ГЭЖ ХЭН БЭ?

Оршил: Түгжээтэй хаалга ба Түлхүүрийн эзэн

Та хэзээ нэгэн цагт “АПУ”, “Говь”, “Түмэн Шувуут” эсвэл “Хаан Банк”-ны хувьцааг худалдаж аваад, ногдол ашиг хүртэж, ханшийн зөрүүнээс ашиг олох юмсан гэж бодож байсан уу? Магадгүй та зурагтаар эдийн засгийн мэдээ үзэж суухдаа улаан, ногоон өнгөөр анивчих тоонуудыг хараад “Энэ зах зээлд яаж оролцдог юм бол?” гэж гайхаж байсан байх.

Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ) бол мөнгөний урсгал буцалж байдаг том далай юм. Гэхдээ энэ далай руу хэн дуртай нь шууд үсрээд орчихож болдоггүй. Та халаасандаа сая төгрөгтэй байлаа гээд Сүхбаатарын талбайн хажууд байрлах “Монголын Хөрөнгийн Бирж”-ийн шар байшин руу шууд яваад орж чадахгүй. Энэ зах зээл өөрийн гэсэн хатуу дүрэмтэй, өндөр харуул хамгаалалттай “Тусгай бүс” юм.

Тэгвэл энэ тусгай бүс рүү нэвтрэхийн тулд танд хөтөч, эсвэл гүүр хэрэгтэй болно. Санхүүгийн ертөнцөд тэрхүү гүүрийг “Брокер-Дилер” буюу Монголчуудын хэлж заншсанаар “Үнэт Цаасны Компани” (ҮЦК) гэж нэрлэдэг. Өнөөдөр бид энэ чухал оролцогчийн тухай, тэд яг юу хийдэг, яагаад бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй байдаг тухай энгийнээр ярилцъя.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ХАШГИРЧ БОЛОХГҮЙ ГАЗАР БУЮУ БИРЖИЙН ДҮРЭМ

Эхлээд нэгэн хөгжилтэй төсөөлөл хийцгээе.

Иргэн Дорж “АПУ” компанийн сүүлийн үеийн ашгийн мэдээг сонсоод хувьцааг нь авахаар шийджээ. Тэр цүнхэндээ 5 сая төгрөг хийгээд Хөрөнгийн Биржийн байранд ирэв. Тэр хаалгаар ормогцоо арилжааны танхимд зогсоод: “Хөөе, хүмүүс ээ! Надад 5 сая төгрөг байна. Би АПУ-гийн хувьцаа авмаар байна. Хэн зарах вэ?” гэж чангаар хашхирав.

Юу болох бол? Нэгдүгээрт, хамгаалалтын ажилтан ирээд түүнийг чимээгүй байхыг сануулж, гадагшаа гаргана. Хоёрдугаарт, тэнд сууж байгаа хүмүүс түүн рүү гайхаж харна. Гуравдугаарт, хэн ч түүнд хувьцаа зарахгүй.

Яагаад? Учир нь Хөрөнгийн бирж бол “Бөөний худалдааны төв” эсвэл “Мэдээллийн сервер” болохоос биш, жижиглэнгийн дэлгүүр шиг лангуутай газар биш юм. Тэнд мянга мянган хэлцэл секунд тутамд хийгдэж байдаг ч, тэр нь хүний дуу хоолойгоор биш, компьютерын кодоор, тусгай сүлжээгээр дамжиж явдаг.

Жирийн иргэн Дорж энэ сүлжээнд шууд холбогдох эрхгүй. Түүний компьютерт, эсвэл утсанд Биржийн серверт нэвтрэх “Түлхүүр” байхгүй. Тэр түлхүүрийг төрөөс (Санхүүгийн Зохицуулах Хорооноос) зөвхөн мэргэжлийн, тусгай зөвшөөрөлтэй байгууллагуудад л олгодог. Тэр байгууллагууд нь Брокерын компаниуд юм.

Тэгэхээр Дорж бирж дээр очиж хашхирах биш, харин Брокерын компани дээр очиж “Захиалга өгөх” ёстой ажээ. Брокер түүний захиалгыг аваад, өөрийн тусгай эрхээрээ биржийн систем рүү оруулна.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ҮЛ ХӨДЛӨХ ХӨРӨНГИЙН АГЕНТЫН ЗҮЙРЛЭЛ

Брокер гэж чухам хэн болохыг илүү сайн ойлгохын тулд бидний амьдралд ойрхон нэг жишээг авч үзье. Энэ бол Үл хөдлөх хөрөнгийн агент (Real Estate Agent) юм.

Та байраа зарах, эсвэл шинэ байр худалдаж авах гэж байна гэж бодъё. Мэдээж та өөрөө зар тавиад, хүмүүстэй уулзаад, нотариат ороод явж болно. Гэхдээ энэ нь эрсдэлтэй, цаг их авдаг.

• Бичиг баримт нь бүрэн эсэхийг та мэдэх үү?

• Мөнгөө шилжүүлчихээд байраа авч чадахгүй бол яах вэ?

• Хуулийн нарийн ширийн зүйлсийг та мэдэх үү?

Тийм учраас л бид мэргэжлийн агент буюу зуучлагчид ханддаг.

1. Агент таныг төлөөлнө: Таны хүсэлтийг сонсож, танд тохирох байрыг хайж олно.

2. Агент бичиг баримтыг шалгана: Энэ байр өмнө нь хэдэн эзэнтэй байсан, өртэй эсэх, гэрчилгээ нь жинхэнэ эсэхийг нягтална.

3. Агент хэлцлийг хийнэ: Худалдагч, худалдан авагч хоёрыг уулзуулж, гарын үсэг зуруулж, мөнгийг найдвартай шилжүүлнэ.

Хөрөнгийн зах зээл дээрх Брокер яг үүнтэй ижил үүрэг гүйцэтгэдэг. Хөрөнгийн бирж бол маш том “Байрны зах”. Гэхдээ энд байр биш, “Компанийн хувь” зарагддаг. Брокер таны өмнөөс:

• Таны мөнгийг (дансыг) нээнэ.

• Таны авах гэж буй хувьцаа (компани) нь бирж дээр бүртгэлтэй, хууль ёсны эсэхийг баталгаажуулна.

• Таны захиалгыг (Авна/Зарна) биржийн систем рүү илгээнэ.

• Арилжаа хийгдсэний дараа хувьцааг таны нэр дээр, мөнгийг нөгөө хүний данс руу шилжүүлэх ажлыг зохион байгуулна.

Товчхондоо: Брокер бол хөрөнгө оруулагч (Та) болон Зах зээл (МХБ) хоёрын хоорондох “Гүүр” юм.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: БРОКЕР БА ДИЛЕР – ХОЁР ӨӨР МАЛГАЙ

Одоо жаахан гүнзгийрүүлье. Бид ихэвчлэн “Брокер-Дилер” гэж хоршоо үгээр ярьдаг. Гэтэл санхүүгийн ертөнцөд “Брокер” (Broker) болон “Дилер” (Dealer) гэдэг нь хоёр өөр үйлдэл, хоёр өөр үүрэг юм.

Монголд ихэнх Үнэт цаасны компаниуд энэ хоёр тусгай зөвшөөрлийг хоёуланг нь авсан байдаг тул нэг дор хоёр ажлыг хийдэг. Гэхдээ ялгааг нь мэдэх нь чухал.

1. Брокерын малгай өмсөх үед (Зуучлагч)

Брокерын үүрэг бол цэвэр “Агент” буюу зуучлагчийн үүрэг юм.

• Зүйрлэл: Зоогийн газрын зөөгч. Та ресторанд ороод “Надад стейк авчирч өгөөч” гэж хэлнэ. Зөөгч гал тогоо руу гүйж очоод захиалгыг тогоочид өгнө. Хоол бэлэн болоход зөөгч танд авчирч өгнө. Зөөгч тэр стейкийг өөрөө идэхгүй, бас өөрийнхөө мөнгөөр худалдаж аваад танд зарахгүй. Тэр зүгээр л таны захиалгыг дамжуулж, үүнийхээ төлөө “Гарын мөнгө” (Commission) буюу шимтгэл авдаг.

Хөрөнгийн зах зээл дээр: Та брокертоо “АПУ-гаас 100 ширхгийг авч өгөөч” гэхэд брокер таны захиалгыг биелүүлээд, үнийн дүнгийн тодорхой хувийг (жишээ нь 2%-ийг) шимтгэл болгон авдаг. Энэ бол Брокерын үндсэн орлого.

2. Дилерийн малгай өмсөх үед (Өөртөө арилжаа хийгч)

Харин Дилер бол арай өөр. Дилер бол “наймаачин” юм.

• Зүйрлэл: Автомашины ченж (Car Dealer). Автомашины дилер өөрийнхөө мөнгөөр машинуудыг худалдаж аваад зогсоол дээрээ тавьдаг. Тэр машины эзэн нь өөрөө болсон гэсэн үг. Дараа нь таныг ирэхэд тэр машинаа үнэ нэмж зардаг. Түүний ашиг бол шимтгэл биш, харин “Авсан үнэ ба Зарсан үнийн зөрүү” (Spread) юм. 10 саяар аваад 11 саяар зарах гэх мэт.

Хөрөнгийн зах зээл дээр: Үнэт цаасны компани өөрийнхөө компанийн мөнгөөр “АПУ”-гийн хувьцааг ирээдүйд өснө гэж тооцоолоод худалдаж авч болно. Энэ үед тэд үйлчлүүлэгчийн биш, өөрийнхөө нэрийн өмнөөс арилжаанд оролцож байгаа тул “Дилер” болж байгаа юм.

Монголын онцлог: Монголд таны харьцаж байгаа “БДСеК”, “Голомт Капитал”, “Стандарт Инвестмент” зэрэг компаниуд бүгд Брокерын болон Дилерийн эрхтэй байдаг.

• Та захиалга өгвөл тэд Брокер болно.

• Тэд өөрсдийн мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийвэл Дилер болно.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЯАГААД БИД ЗААВАЛ ТЭДНЭЭР ДАМЖИХ ЁСТОЙ ВЭ?

Одоо та “Заавал дунд нь хүн оруулж шимтгэл төлөх хэрэг байна уу? Технологи хөгжсөн цагт би өөрөө аппликейшнээр хийчихье л дээ” гэж бодож магадгүй.

Гэхдээ тэр аппликейшныг хэн ажиллуулж байна вэ? Тийм ээ, нөгөө л Брокерын компаниуд. Таны гар утсан дээрх арилжааны апп бол Брокерын компанийн цахим салбар юм. Та товч дарж байгаа ч цаана нь Брокерын систем ажиллаж байна гэсэн үг.

Брокер-Дилер байхын гурван гол ач холбогдол энд байна:

1. Аюулгүй байдал ба Хариуцлага: Хөрөнгийн зах зээл дээр луйвар хийхээс сэргийлэх хамгийн том хаалт бол Брокерууд юм. Тэд харилцагч бүрийг биечлэн (эсвэл цахимаар) бүртгэж, хэн нь хэн бэ гэдгийг шалгадаг (KYC – Know Your Customer). Энэ нь мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх гэмт хэргээс сэргийлдэг. Хэрэв Брокер байхгүй бол бирж дээр хэн мөнгө оруулж байгаа нь мэдэгдэхгүй замбараагүй байдал үүснэ.

2. Төлбөр тооцооны найдвартай байдал: Та хувьцаа зарлаа гэхэд мөнгө тань найдвартай орж ирнэ гэдэгт хэрхэн итгэх вэ? Брокерын компаниуд “Арилжааны төлбөр тооцоо”-ны төв байгууллагатай холбогдож, хувьцаа болон мөнгөний солилцоог яг таг гүйцэтгэдэг. Таны мөнгө алга болохгүй, таны хувьцаа замхрахгүй.

3. Зөвлөгөө ба Мэдээлэл: Сайн брокер зөвхөн захиалга биелүүлэгч биш, сайн зөвлөх байдаг. “Одоо зах зээл ямар байна?”, “Аль компанийн ногдол ашиг өндөр вэ?”, “IPO гэж юу вэ?” Энэ бүх асуултад Брокерын компанийн шинжээчид хариулж, судалгааны тайлан гаргаж өгдөг. Жирийн иргэнд бүх компанийг судлах цаг зав байхгүй үед Брокерын зөвлөгөө алт шиг үнэтэй.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ХЭРХЭН ЗӨВ “ГҮҮР”-ЭЭ СОНГОХ ВЭ?

Монголд одоогоор 50 гаруй Брокерын компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Бүгд л “Бид хамгийн шилдэг нь” гэдэг. Тэгвэл та алийг нь сонгох вэ?

• Технологи: Тэд гар утасны аппликейшнтай юу? Данс нээх гэж заавал оффис руу нь явах хэрэгтэй юу, эсвэл онлайнаар болдог уу? Орчин үед сайн брокер бол таны халаасанд (утсанд) багтах ёстой.

• Шимтгэл: Арилжааны шимтгэл харилцан адилгүй байдаг. Зарим нь бага, зарим нь өндөр. Гэхдээ хамгийн хямд нь үргэлж хамгийн сайн гэсэн үг биш.

• Нэр хүнд ба Тогтвортой байдал: Санхүүгийн Зохицуулах Хорооны тусгай зөвшөөрөлтэй эсэхийг нь заавал шалгаарай. Хэзээ байгуулагдсан, хэдэн харилцагчтай вэ гэдэг нь чухал.

• Харилцаа: Таныг утасдахад утсаа авдаг уу? Асуултад ойлгомжтой хариулдаг уу?

ДҮГНЭЛТ

Брокер-Дилер бол таныг санхүүгийн эрх чөлөөнд хүргэх аялалд хөтлөх хөтөч, бартаат замыг туулахад туслах гүүр, ээдрээтэй зах зээлийг тайлбарлах орчуулагч юм.

Та “АПУ” компанийн эзэн болмоор байна уу? Та Монголын эдийн засгийн өсөлтөөс хувь хүртмээр байна уу? Тэгвэл танд заавал Брокер хэрэгтэй. Та МХБ-ийн хаалгыг шууд өшиглөж орж чадахгүй ч, Брокерын гараас атгаад тэр хаалгаар хүндэтгэлтэйгээр нэвтэрч чадна.

Хэрэв та одоог хүртэл үнэт цаасны дансгүй бол, эсвэл 1990-ээд оны “Ягаан тасалбар”-аа мартчихсан бол өнөөдөр л аль нэг Брокерын компанийн аппликейшныг татаж аваад, бүртгүүлээд үзээрэй. Тэрхүү “Гүүр”-ээр алхаж үзэх цаг нь болсон байна.