САНХҮҮГИЙН ШИРЭНГҮЙ ДЭХ АМЬД ҮЛДЭХ ГАРЫН АВЛАГА: ББСБ-ТАЙ ХАРЬЦАХ ГУРВАН АЛТАН ДҮРЭМ

Оршил: Таны хувийн санхүүгийн зөвлөхтэй хийсэн яриа

Сайн байна уу? Өмнөх бүлгүүдээр бид ББСБ гэж чухам юу болох, тэд хэрхэн ажилладаг, ямар давуу болон сул талтайг нэлээд дэлгэрэнгүй ярилцлаа. Бид ББСБ-ыг хурдан хөдөлгөөнтэй “Моторт завь”-тай зүйрлэсэн. Мөн технологийн дэвшлээр зэвсэглэсэн “Финтек” хувьсгалын тухай ч хөндсөн.

Гэхдээ одоо хамгийн чухал хэсэг рүүгээ орцгооё. Энэ бол онол биш, энэ бол ПРАКТИК. Та моторт завь жолоодох гэж байгаа бол аюулгүй байдлын хантааз өмсөх ёстой, залуураа яаж залахаа мэддэг байх ёстой. Хэрэв дүрэм мэдэхгүйгээр хурдтай завинд суувал хад мөргөх, эсвэл усанд унах эрсдэлтэй шүү дээ.

Санхүүгийн ертөнцөд ч яг адилхан. ББСБ-ын зээл хэдийгээр амархан, хурдан олддог ч, түүнийг буруу ашиглавал таны амьдралыг санхүүгийн намагт живүүлэх хүчтэй. Тиймээс таны дотнын зөвлөхийн хувьд би танд ББСБ-тай “найзлах”, эсвэл ядаж “дайсагнахгүй”-гээр үйлчилгээ авахдаа ягштал баримтлах ёстой Гурван Алтан Дүрэм-ийг танилцуулъя. Энэ дүрмүүдийг зүрхэндээ сийлээд авбал та хэзээ ч өрийн дарамтад орохгүй гэдгийг би амлаж байна.

ДҮРЭМ №1: “30-ЫН ДҮРЭМ” БУЮУ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН БҮС

Орлого ба Өрийн тэнцвэр

Хүмүүс ихэвчлэн зээл авахдаа “Надад хэдэн төгрөг хэрэгтэй вэ?” гэж л боддог. “500 мянга хэрэгтэй байна, авчихъя” гэдэг. Гэтэл санхүүгийн боловсролтой хүн “Би сард хэдийг төлж чадах вэ?” гэж асуудаг. Энэ хоёр асуултын хооронд асар том ялгаа бий.

Дэлхийн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, санхүүгийн эрүүл мэндийн хамгийн чухал хэмжүүр бол “Өр ба Орлогын харьцаа” (Debt-to-Income Ratio) юм. Монголын нөхцөлд, ялангуяа хүү өндөртэй ББСБ-ын зээлийн хувьд энэ харьцаа 30%-иас хэтрэх ёсгүй. Үүнийг бид “30-ын дүрэм” гэж нэрлээд байгаа юм.

Бодит жишээ: Иргэн Батын алдаа

Иргэн Бат сард 1,000,000 (нэг сая) төгрөгийн цалинтай. Энэ бол түүний гар дээр авдаг цэвэр мөнгө. Тэрээр нэгэн ББСБ-аас утасны лизинг аваад сард 200,000 төгрөг төлдөг байв. Дараа нь “Лэнд”-ээс зээл аваад сард 150,000 төгрөг төлдөг болов. Дээр нь машин барьцаалсан зээлийн хүүнд сард 100,000 төгрөг төлж байна.

Нийлбэрээ бодъё: 200,000 + 150,000 + 100,000 = 450,000 төгрөг. Батын нийт зээлийн төлбөр 450,000 төгрөг болсон байна. Энэ нь түүний цалингийн 45% юм.

Энэ яагаад аюултай вэ? Батын үлдсэн мөнгө нь 550,000 төгрөг.

• Байрны мөнгө / Түрээс: 300,000₮

• Хоол хүнс: 200,000₮

• Унаа тээвэр: 50,000₮ Ингээд л мөнгө нь дууслаа. Батад гэнэт шүд нь өвдөхөд эмнэлэгт үзүүлэх мөнгө алга. Найз нөхөдтэйгээ ганц удаа уулзах мөнгө алга. Шинэ хувцас авах мөнгө алга.

Амьдралд гэнэтийн зүйл байнга тохиолддог. Гэнэтийн зардал гарахад Бат яах вэ? Тэр дахиад л зээл авна. Ингээд “Өрийн тойрог”-т орно. 45% гэдэг бол улаан гэрэл ассан бүс юм.

Зөвлөмж: Хэрэв та сард 1 сая төгрөг олдог бол ББСБ-д төлөх сарын нийт төлбөрөө 300,000 төгрөгөөс хэзээ ч бүү хэтрүүл. Хэрэв 300,000 хүрсэн бол дахиж нэмж зээл авах тухай бодох ч хэрэггүй. Энэ 30% бол таныг санхүүгийн сүйрлээс хамгаалах “Хамгаалалтын бүс” юм.

ДҮРЭМ №2: ХҮҮГ ЖИЛЭЭР ТООЦОЖ СУР БУЮУ “НҮДНИЙ ШИЛЭЭ ЗҮҮ”

Маркетингийн заль

Та дэлгүүрт ороход “100 грамм нь 5000 төгрөг” гэсэн хиам, “1 килограмм нь 40,000 төгрөг” гэсэн хиам хоёр байвал аль нь хямдхан бэ? Мэдээж 1 кг нь 40,000 гэдэг нь хямд (учир нь 100 гр нь 4000 болно). Гэхдээ хүний нүдэнд “5000” гэдэг тоо “40,000”-аас бага харагддаг учраас хямдхан юм шиг сэтгэгдэл төрдөг.

ББСБ-ууд яг энэ сэтгэл зүй дээр тоглодог. Тэд хүүгээ үргэлж “САРЫН” гэж зарладаг. “Сарын хүү ердөө 3-хан хувь!”, “Сарын 4.5%!” Энэ тоог харахад маш бага мэт санагдана. “Аан, 100 мянган төгрөг авахад 3 мянган төгрөг л төлөх юм байна шдээ, гайгүй юм байна” гэж та бодно.

Гэтэл бид Банкны хадгаламж, зээлийг ярихдаа дандаа “ЖИЛИЙН” хүү ярьдаг. “Хаан банкны хадгаламжийн хүү жилийн 12%”.

Та тархиндаа энэ хоёрыг харьцуулахдаа алдаа гаргадаг.

• ББСБ: 3 (Сарын)

• Банк: 12 (Жилийн) “Өө, ББСБ-ын 3 нь Банкны 12-оос бага юм байна” гэж бодвол та том эндүүрч байна. Та алим, лийр хоёрыг харьцуулж байна гэсэн үг.

Хөрвүүлэлт хийх арга

ББСБ-тай харьцахдаа та үргэлж “12-оор үржүүлэх” аргыг хэрэглэж занш. Зээлийн эдийн засагч танд “Манай хүү сарын 3.5%” гэж хэлбэл та тэр дор нь тооны машинаа гаргаад: 3.5% x 12 сар = 42% гэж бодох ёстой.

Одоо харьцуулж үзье:

• Банкны зээл: Жилийн 18%

• ББСБ-ын зээл: Жилийн 42%

Ялгаа нь харагдаж байна уу? ББСБ-ын мөнгө банкнаас 2.3 дахин үнэтэй байна. Ингэж “Жил”-ээр нь тооцож харж чадвал та мөнгөний бодит үнэ цэнийг ойлгоно. Жилийн 50%-ийн хүүтэй мөнгөөр бизнес хийнэ гэдэг бол бараг боломжгүй зүйл. Таны бизнес жилд 50%-ийн цэвэр ашиг хийдэг байж л та зээлээ төлж, өөрөө тэг гарна.

[Image of Bar Chart Comparison: Bar 1: Bank Annual Rate (18%) – Short bar Bar 2: NBFI Annual Rate (e.g., 3.5% * 12 = 42%) – Tall bar Label: “Always Multiply Monthly Rate by 12 to See the Truth”]

Зөвлөмж: Хэзээ ч “Сарын хүү”-нд бүү хуурт. Зээл авах гэж байгаа бол заавал жилийн хүүг нь тооцож үзээд, энэ мөнгө надад ийм “үнэтэй” олдож байгаа шүү гэдгийг ухамсарлаж байж шийдвэрээ гарга.

ДҮРЭМ №3: ГЭРЭЭНИЙ НӨХЦӨЛИЙГ УНШ (АЛДАНГИ ГЭДЭГ ХАВХ)

“Зөвшөөрч байна” товчны цаадах нууц

Орчин үед бид ББСБ дээр очиж цаасан гэрээ байгуулахаа больсон. Аппликейшн татаад л хэдэн хуудас текст гарч ирэхэд уншилгүйгээр “Зөвшөөрч байна” (Agree) гээд дарчихдаг. Яг энд “Чөтгөр” нуугдаж байдаг. Тэр чөтгөрийн нэр бол АЛДАНГИ.

Алданги гэж юу вэ? Энэ бол таныг зээлээ хугацаанд нь төлөөгүй тохиолдолд оногдуулдаг торгууль юм. ББСБ-уудын гэрээнд алдангийн заалт маш хатуу байдаг.

Монгол Улсын Иргэний хуульд зааснаар алданги нь гүйцэтгээгүй үүргийн үнийн дүнгийн 0.5%-иас хэтрэхгүй байна гэж заасан байдаг. ББСБ-ууд энэ дээд хязгаарыг тултал нь ашигладаг.

Тооцож үзье: Та 1,000,000 төгрөгийн зээл аваад, төлөх өдрөө мартчихжээ. Өдрийн алданги: 0.5%. 1,000,000 x 0.5% = 5,000 төгрөг. Та нэг л өдөр хоцрооход 5,000 төгрөг нэмэгдэнэ. 10 өдөр хоцроовол: 50,000 төгрөг. 20 өдөр хоцроовол: 100,000 төгрөг.

Энэ бол зөвхөн торгууль шүү дээ. Үүн дээр нэмээд таны үндсэн зээлийн хүү (нөгөө өндөр хүү чинь) бас бодогдож байгаа. Тэгэхээр таны өр цасан бөмбөг шиг өнхрөх тусам томорно.

Финтек апп-уудын “Нэмэгдүүлсэн хүү” Зарим аппликейшнууд “Алданги” гэж нэрлэхгүйгээр “Нэмэгдүүлсэн хүү” гэж нэрлэдэг. Зээлээ хугацаанд нь төлөөгүй бол таны хүү автоматаар 20%-иар нэмэгдэнэ гэх мэт заалтууд жижиг үсгээр бичээстэй байдаг.

Зөвлөмж: Зээл авах товч дарахаасаа өмнө “Гэрээний нөхцөл” хэсгийг заавал нээ. Тэр урт текстийг уншихаас залхуурч байгаа бол ядаж “Алданги” (Penalty) эсвэл “Хариуцлага” гэсэн хэсгийг нь олж унш.

• Хэрэв би нэг өдөр хоцроовол хэдэн төгрөг төлөх вэ?

• Хэрэв би утсаа алдаад, эсвэл өвдөөд төлж чадахгүй бол яах вэ? Энэ асуултын хариуг мэдэж байж л зээл ав.

НЭГТГЭН ДҮГНЭХЭД: САНХҮҮГИЙН САХИЛГА БАТ

ББСБ бол муу зүйл биш. Тэд бол хурц иртэй хутга юм.

• Хутгаар талх зүсвэл (хэрэгцээгээ хангавал) ашигтай.

• Хутганы ирэн дээр гишгэвэл (дүрэм зөрчвөл) аюултай.

Танд өгсөн 3 дүрмийг дахин сануулъя:

1. 30-ын дүрэм: ББСБ-ын зээлийн төлбөрөө орлогынхоо 30%-иас хэтрүүлж болохгүй.

2. Жилийн хүү: Сарын хүүг үргэлж 12-оор үржүүлж, бодит үнийг нь хар.

3. Алданги: Гэрээний торгуулийн заалтыг уншиж, нэг ч өдөр хоцроохгүй байхыг хичээ.

Энэ гурван дүрмийг мөрддөг хүн ББСБ-ыг өөрийнхөө “Зарц” болгож ашиглаж чаддаг. Харин мөрддөггүй хүн ББСБ-ын “Боол” нь болж, олсон мөнгөө зөвхөн хүүнд төлсөөр амьдралаа дуусгадаг юм шүү. Ухаалаг байгаарай!

Танд хэрэгтэй нэмэлт алхам: Та яг одоо өөрийнхөө бүх зээлийн үлдэгдлийг жагсааж бичээд, сард нийт хэдэн төгрөг төлж байгаагаа тооцоол. Дараа нь энэ тоогоо сарын нийт цэвэр орлогодоо хуваагаад үз.

• Хариу нь 0.3 (30%)-аас бага гарвал: Баяр хүргэе! Та санхүүгийн хувьд эрүүл байна.

• Хариу нь 0.5 (50%)-аас их гарвал: Анхаар! Та аюулын бүсэд байна. Яаралтай зардлаа танаж, зээлээ төлж дуусгахад анхаарлаа хандуулаарай.