Хөрөнгийн зах зээл гэдэг бол мөнгөний далай юм. Харин та эрэг дээр зогсож буй хүн. Тэр далай руу орж, загас (ашиг) барихын тулд танд Завь хэрэгтэй. Тэр завь нь Үнэт цаасны компани (Брокер) юм. Завьгүйгээр далайд гарвал та живэх эрсдэлтэй.
1. Брокер-Дилер гэж хэн бэ? (Үндсэн ойлголт)
Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ) дээр арилжаа хийхийн тулд тусгай зөвшөөрөл бүхий мэргэжлийн байгууллагаар дамжуулах ёстой гэж хуульд заасан байдаг.
Энгийн жишээ: Та байр авахдаа ихэвчлэн “Үл хөдлөх хөрөнгийн агент”-аар дамжуулдагтай яг адилхан.
-
Та (Хөрөнгө оруулагч): Мөнгөтэй, хувьцаа авах хүсэлтэй.
-
МХБ (Зах): Хувьцаа зарагдаж буй газар.
-
Брокер (Зуучлагч): Танд зөвлөгөө өгч, таны өмнөөс бирж дээр захиалга шивж, хэлцлийг биелүүлдэг мэргэжилтэн.
Брокер ба Дилер хоёрын ялгаа
Та үнэт цаасны компаниудын нэрийг харахад ихэвчлэн “Брокер-Дилер-Андеррайтер” гэсэн урт тодотголтой байдаг. Эдгээр нь тус бүрдээ өөр утгатай.
-
Брокер (Broker): Таны өмнөөс, таны мөнгөөр арилжаа хийж өгөөд, дундаас нь шимтгэл (Commission) авдаг үйлчилгээ. (Агент).
-
Дилер (Dealer): Компани өөрийнхөө мөнгөөр, өөртөө ашиг олохын тулд арилжаа хийх. (Худалдаачин).
-
Андеррайтер (Underwriter): Компаниудыг (Жишээ нь: ХААН Банк) бирж дээр гарахад нь тусалж, хувьцааг нь борлуулж өгөх үүрэгтэй “Загалмайлсан эцэг”.
Монголд ихэнх компаниуд энэ гурван тусгай зөвшөөрлийг гурвууланг нь эзэмшдэг тул бид ерөнхийд нь “Үнэт цаасны компани” (ҮЦК) гэж нэрлэдэг.
2. Хөрөнгийн зах зээлийн “Алтан гурвалжин”
Арилжаа хийхийн өмнө та мөнгө болон хувьцаа хаана байршдаг системийг ойлгох ёстой. Энэ нь таныг залилангаас сэргийлнэ.
Монголын систем Гурван тулгуурт бүтэцтэй:
-
Монголын Хөрөнгийн Бирж (MSE): Хувьцаа арилжаалагддаг “Зах”. Энд үнэ тогтоно.
-
Үнэт цаасны компани (Broker): Таны захиалгыг зах руу дамжуулдаг “Элч”.
-
Үнэт цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв (ҮЦТХТ / CSD): Энэ бол хамгийн чухал нь. Энэ бол “Сейф”.
Яагаад ҮЦТХТ (CSD) чухал вэ?
Таны худалдаж авсан АПУ компанийн хувьцаа брокерийн халаасанд байдаггүй. Хэрэв брокер дампуурвал таны хувьцаа алга болохгүй. Учир нь бүх хувьцаа ҮЦТХТ гэдэг төрийн өмчит компанийн сервер дээр, яг таны нэр дээр хадгалагддаг. Энэ нь банкны хадгаламжаас ч илүү найдвартай бүтэц юм. Банк дампуурвал мөнгө эрсдэлд ордог бол, брокер дампуурхад таны хувьцаа ҮЦТХТ дээр бүрэн бүтэн үлддэг.
3. Брокероо хэрхэн сонгох вэ? (Шалгуур үзүүлэлтүүд)
Монголд өнөөдрийн байдлаар 50 гаруй үнэт цаасны компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэднээс хэнийг нь сонгох вэ? Найз маань тэнд данстай болохоор дагаж нээх үү? Эсвэл хамгийн гоё логотойг нь сонгох уу? Мэргэжлийн зөвлөхийн хувьд танд дараах 4 ШАЛГУУР-ыг санал болгож байна.
Шалгуур 1: Тусгай зөвшөөрөл (License) – Аюулгүй байдлын баталгаа
Хамгийн эхний бөгөөд хамгийн чухал алхам. Таны сонгосон компани Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ)-ноос албан ёсны лиценз авсан эсэхийг шалгах ёстой.
-
Анхааруулга: Фэйсбүүк дээр “Гадаад форекс арилжаа”, “Крипто брокер” гэсэн хаягууд олон байдаг. Тэдний ихэнх нь Монголд албан ёсны эрхгүй байдаг. Хэрэв та тэнд мөнгөө алдвал Монголын төр таныг хамгаалж чадахгүй.
-
Шалгах арга: СЗХ-ны вэбсайт (frc.mn) руу ороод тусгай зөвшөөрөлтэй байгууллагуудын жагсаалтаас нэрийг нь хайх.
Шалгуур 2: Технологи (Trading Technology) – Таны гарт байгаа удирдлага
Бид 21-р зуунд амьдарч байна. Брокерийн оффис руу биеэр очиж, цаасан дээр захиалга бөглөдөг цаг үе өнгөрсөн. Таны сонгосон брокер Гар утасны аппликейшн-тай байх ёстой.
Сайн аппликейшн ямар байх ёстой вэ?
-
Данс нээх: Гэрээсээ гарахгүйгээр, 5 минутад дансаа нээдэг байх.
-
Мөнгө байршуулах/татах: Банкны данстай шууд холбогдсон, автомат байх. (Шөнө дунд мөнгөө татсан ч орж ирдэг байх).
-
Мэдээлэл: Хувьцааны ханш, график, компанийн мэдээллийг харуулдаг байх.
Шалгуур 3: Шимтгэл ба Хураамж (Fees) – Зардлаа хянах
Үнэгүй зүйл гэж байхгүй. Брокер танд үйлчилснийхээ төлөө шимтгэл авна. Гэхдээ хэт өндөр шимтгэл таны ашгийг “идэж” орхино.
Монголд шимтгэл дунджаар:
-
Арилжааны үнийн дүнгийн 1.5% – 2.0% хооронд байдаг.
-
Жишээ: Та 1 сая төгрөгөөр хувьцаа авбал 20,000 төгрөгийг шимтгэлд төлнө.
Зарим брокерууд өндөр шимтгэлтэй (2%) байдаг ч сайн зөвлөгөө өгдөг. Зарим нь хямд (1.5% эсвэл түүнээс бага) байдаг ч зөвхөн технологи санал болгодог. Та өөртөө тохирохыг нь сонгоорой.
Шалгуур 4: Судалгаа ба Зөвлөгөө (Research) – Ухаалаг хөрөнгө оруулалт
Энэ бол сайн брокерийг муу брокероос ялгах гол хүчин зүйл. Та хувьцаа авахдаа “Зөн совин”-доо найдаж болохгүй. Танд тооцоо судалгаа хэрэгтэй. Сайн брокер харилцагчиддаа:
-
“Өглөөний зах зээлийн тойм”
-
“Компанийн шинжилгээний тайлан” (Жишээ нь: АПУ-г авах уу, зарах уу?)
-
“Макро эдийн засгийн төлөв” зэргийг үнэгүй илгээдэг.
4. Гол тоглогчид: Монголын Брокерийн зах зээлийн жишээнүүд
Зах зээлд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй зарим томоохон компаниудыг жишээ болгон авч үзье. (Энэ нь сурталчилгаа биш, зөвхөн танин мэдэхүйн зорилготой).
А. BDSec (Би Ди Сек) – “Хуучны туршлага”
-
Онцлог: Монголын хамгийн ууган, хамгийн том харилцагчийн баазтай брокер. Орон даяар сүлжээтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай их ажилладаг.
-
Давуу тал: Туршлагатай, тогтвортой. Томоохон IPO-уудыг (Монгол Шуудан, E-Mart г.м) гардан хийсэн.
Б. Golomt Capital (Голомт Капитал) – “Банкны ар тал”
-
Онцлог: Голомт банкны охин компани.
-
Давуу тал: Голомт банкны харилцагчдад маш амар. “SocialPay” апп дотроосоо шууд хувьцааны дансаа удирдах боломжтой. Судалгаа шинжилгээний баг нь маш хүчтэй.
В. TDB Securities (Ти Ди Би Секьюритис) – “Корпорацийн сонголт”
-
Онцлог: Худалдаа Хөгжлийн Банкны охин компани.
-
Давуу тал: Томоохон хөрөнгө оруулагчид болон бондын зах зээл дээр идэвхтэй. Мэргэжлийн түвшний зөвлөгөө өгдөг.
Г. Apex Capital (Апекс Капитал) – “Финтек Брокер”
-
Онцлог: Залуучуудад чиглэсэн, технологид суурилсан шинэ үеийн брокер.
-
Давуу тал: Аппликейшн нь (Apex Trader) маш ойлгомжтой, хэрэглэхэд хялбар. Данс нээх үйл явц нь бүрэн цахимжсан.
5. Практик гарын авлага: Данс нээх 3 Алхам
Одоо онолоос үйлдэл рүү шилжье. Та яг одоо утсаа гаргаад дараах алхмуудыг хийж болно.
Алхам 1: Брокероо сонгож, Апп татах
Дээр дурдсан шалгууруудаар өөрт таалагдсан брокероо сонгоно.
-
App Store / Play Store руу ороод тухайн компанийн аппликейшнийг татаж авна. (Жишээ нь: “Golomt Capital”, “BDSec”, “Apex Capital”, “Goodsec” г.м).
Алхам 2: Бүртгүүлэх ба ҮЦТХТ-д данс нээх
Аппликейшнээ нээгээд “Бүртгүүлэх” товчийг дарна. Энд танаас дараах зүйлсийг шаардана:
-
Иргэний үнэмлех: Зургийг нь хоёр талаас нь дарж оруулна.
-
Сэлфи зураг: Таныг амьд хүн мөн эсэхийг баталгаажуулна (E-KYC).
-
Анкет бөглөх: Утасны дугаар, и-мэйл хаяг, гэрийн хаяг.
Энэ үйл явц дууссаны дараа систем автоматаар таны мэдээллийг ҮЦТХТ (Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв) руу илгээж, таны нэр дээр хувьцааны данс нээнэ.
-
Зардал: Данс нээхэд ихэвчлэн 5,000 – 10,000 төгрөгийн хураамж төлдөг (Заримдаа урамшууллаар үнэгүй байдаг).
Чухал: Танд 10 оронтой тусгай код ирнэ. Энэ бол таны Хөрөнгийн зах зээлийн регистрийн дугаар юм. Үүнийг сайн хадгалаарай.
Алхам 3: Банкны данс холбох ба Мөнгө байршуулах (Escrow)
Хамгийн чухал хэсэг. Та хувьцаа авах мөнгөө брокерийн хувийн данс руу хийж БОЛОХГҮЙ. Та мөнгөө “Эскроу данс” (Escrow Account) буюу Төлбөр тооцооны тусгай данс руу хийх ёстой.
-
Аппликейшн дээр танд “Таны цэнэглэх данс” гэж харагдана. (Ихэвчлэн Голомт эсвэл ТДБ банкны данс байдаг).
-
Та өөрийн банкны апп-аас тэр данс руу мөнгөө шилжүүлнэ.
-
Гүйлгээний утга: Энд өөрийн бүртгүүлсэн утасны дугаар эсвэл шинээр нээлгэсэн хувьцааны дансны дугаараа заавал зөв бичих ёстой.
-
Хэдхэн минутын дараа брокерийн апп дээр таны “Мөнгөн үлдэгдэл” хэсэгт мөнгө орж ирнэ.
Одоо та “Завь”-ндаа шатахуунаа хийчихлээ. Далайд гарахад бэлэн.
6. Анхны арилжаагаа хийх нь: Яаж авах вэ?
Мөнгө тань орчихсон бол одоо хувьцаа авцгаая.
Захиалга өгөх үйл явц
-
Хувьцаа хайх: Апп дээрээс авахыг хүссэн компаниа хайна. (Жишээ нь: “KHAN” – Хаан Банк, “APU” – АПУ ХК).
-
Авах товч (Buy): “Авах” товчийг дарна.
-
Үнэ ба Тоо ширхэг:
-
Тоо ширхэг: Хэдэн ширхэг авах вэ? (Ж нь: 100 ширхэг).
-
Үнэ: Хэдээр авах вэ?
-
Энд хоёр төрлийн захиалга байдаг:
-
Лимит захиалга (Limit Order): Та үнээ өөрөө тогтооно. “Одоо зах дээр 1000 төгрөг байна, гэхдээ би 990 төгрөг болвол авна” гэж захиалах. Ханш 990 болохыг хүлээнэ.
-
Зах зээлийн захиалга (Market Order): “Надад үнэ хамаагүй, яг одоо зарж байгаа үнээр нь шууд авъя”. Энэ нь хурдан биелдэг.
-
Баталгаажуулах: Нууц үгээ хийгээд захиалгаа илгээнэ.
-
Биелэлт: Хэрэв таны санал болгосон үнээр зарах хүн байвал хэлцэл “Биеллээ” (Executed) гэсэн төлөвт шилжиж, таны дансанд хувьцаа орж ирнэ.
7. Төлбөр тооцооны “T+2” дүрэм: Мөнгө хаачсан бэ?
Шинэ хөрөнгө оруулагчдын хамгийн их айдаг зүйл: “Би хувьцаагаа зарчихлаа, гэтэл мөнгө нь миний банкны карт руу орж ирэхгүй байна!”
Тайван бай. Энэ бол олон улсын стандарт. Үүнийг T+2 (Transaction plus Two days) гэдэг.
-
T (Өнөөдөр): Та Даваа гарагт хувьцаагаа зарлаа. Апп дээр мөнгө тань харагдана, гэхдээ энэ нь “Авах боломжтой” мөнгө биш.
-
T+1 (Маргааш): Мягмар гараг. Бирж болон ҮЦТХТ тооцоо нийлнэ.
-
T+2 (Нөгөөдөр): Лхагва гараг. Энэ өдөр мөнгө тань бүрэн чөлөөлөгдөж, та өөрийн банкны карт руу татах боломжтой болно.
Санамж: Хувьцаа зарсан мөнгөө яаралтай хэрэглэх бол 2 хоногийн өмнө зарахаа мартуузай.
8. Татвар ба Зардал: Ашгаа тооцох нь
Хувьцааны ашиг цэвэр таны халаасанд ордоггүй. “Татварын алба” болон “Брокер” хувиа авна.
Шимтгэлийн бүтэц (Жишээ)
Та 1 сая төгрөгөөр хувьцаа авлаа гэж бодъё.
-
Брокерийн шимтгэл: ~1.5% – 2.0% (15,000 – 20,000₮).
-
Биржийн хураамж: ~0.4% (Брокерийн шимтгэл дотор багтсан байх нь элбэг).
-
Клирингийн хураамж: Мөн багтсан байдаг.
Татвар (Монгол Улсын хуулиар)
-
Ногдол ашгийн татвар: Компани танд ашиг тараавал төр 10% суутгана. (Таны дансанд 90% нь орж ирнэ).
-
Ханшийн зөрүүгийн татвар (Capital Gains Tax): Та 1000-аар аваад 1500-аар зарж, 500 төгрөгийн ашиг хийсэн бол тэр ашгаасаа 10% татвар төлөх ёстой.
Сайн мэдээ: Одоогоор Монголын бирж дээрх хувьцааны ашгийн татварыг хөнгөлөх, чөлөөлөх хуулиуд үйлчилж байгаа тул брокероосоо тухайн үеийн татварын нөхцөлийг лавлаарай.
9. Аюулгүй байдал: Луйвраас сэргийлэх нь
Хөрөнгийн зах зээл рүү орж байгаа хүмүүсийг отож байдаг “Чоно”-нууд бий.
Хуурамч брокерууд (Scam Brokers)
Фэйсбүүк, Телеграм дээр “Сард 30% ашиг өгнө”, “Гадаад хувьцаа авч өгнө” гэсэн зарууд явдаг.
-
Тэд таныг гадны ямар нэгэн апп татуулж, крипто шилжүүлэхийг шаарддаг.
-
Шинж тэмдэг: Тэд СЗХ-ны тусгай зөвшөөрөлгүй байдаг. Тэд ҮЦТХТ (CSD)-ээр дамждаггүй.
-
Үр дагавар: Та мөнгөө шилжүүлнэ, апп дээр тоо харагдана, гэхдээ буцааж татах гэхээр “Татвар төл”, “Түгжигдлээ” гэж шалтаг хэлсээр мөнгийг тань өгдөггүй.
Зөвлөгөө: Зөвхөн Монголын Хөрөнгийн Биржийн гишүүн, СЗХ-ны лицензтэй брокертой л харьц. Тэд хэзээ ч “Тогтмол өндөр ашиг” амладаггүй.
Дүгнэлт: Таны хөрөнгө оруулалтын зам нээгдлээ
Хөрөнгийн зах зээлд оролцох нь одоо “цөмийн физик” шиг хэцүү зүйл байхаа больсон. Технологийн ачаар та буйдан дээрээ хэвтэж байгаад л Монголын хамгийн том банкууд, үйлдвэрүүдийн эзэн болох боломжтой боллоо.
Хураангуй алхмууд:
-
Судал: Лицензтэй, технологи сайтай брокер сонго.
-
Бүртгүүл: Апп татаад, иргэний үнэмлехээрээ данс нээ.
-
Байршуул: Банкны данснаасаа Эскроу данс руу мөнгөө хий.
-
Арилж: Судалгаанд үндэслэн хувьцаагаа ав.
Гэхдээ санаарай: Брокер бол зөвхөн завь юм. Завиа хаашаа залахаа та өөрөө шийднэ. Тиймээс дараагийн хэсэгт бид “Хувьцааг хэрхэн шинжлэх вэ? Суурь ба Техник шинжилгээ” сэдвийг үзэж, таныг далайд зүг чигээ олоход туслах болно.
Түгээмэл асуулт, хариулт (FAQ)
1. Би хүүхдэдээ данс нээж өгч болох уу? Хариулт: Болно. Хүүхдийн төрсний гэрчилгээ болон өөрийн иргэний үнэмлехтэйгээ брокерийн оффис дээр очиж нээнэ (Ихэнх апп хүүхдийн данс нээхийг дэмждэггүй). Ирээдүйд хүүхдийнхээ сургалтын төлбөрийг хувьцаагаар бүрдүүлэх нь маш ухаалаг арга.
2. Хамгийн багадаа хэдэн төгрөгөөр арилжаанд орж болох вэ? Хариулт: Доод хязгаар байхгүй. Та 10,000 төгрөгөөр ч хувьцаа авч болно. Жишээ нь нэг ширхэг хувьцаа 100 төгрөг байвал та 100 ширхэгийг 10,000-аар авч болно. Гэхдээ шимтгэлээ тооцож үзээрэй.
3. Гадаадын хувьцааг (Apple, Tesla) Монгол брокероор авч болох уу? Хариулт: Зарим томоохон брокерууд (BDSec, Golomt Capital) олон улсын зах зээлд гарах үйлчилгээ үзүүлдэг. Гэхдээ үүний тулд тусдаа гэрээ байгуулж, арай өндөр дүнтэй мөнгө байршуулах шаардлагатай болдог. Шинээр эхэлж байгаа бол дотоодын зах зээлээс эхлэх нь зөв.
