АНХДАГЧ ЗАХ ЗЭЭЛ: ХӨРӨНГИЙН ЕРТӨНЦИЙН “ЭХ УНДРАГА”

Оршил: Батын “Талхны цех” ба Мөрөөдлийн гүүр

Та бидний дунд Бат гэдэг нэгэн ажилсаг залуу амьдардаг гэж төсөөлье. Бат маш амттай талх барьдаг жижигхэн цехтэй. Түүний талхыг хорооллынхон нь анддаггүй, өглөө бүр дугаарлан зогсож авдаг байв. Батын бизнес амжилттай байгаа ч түүнд нэг том мөрөөдөл бий. Тэр зөвхөн нэг хороололд биш, хот даяар, цаашлаад улс даяар талхаа түгээхийг хүсдэг. Үүний тулд түүнд том үйлдвэр барих, орчин үеийн тоног төхөөрөмж авах, олон ажилтан цалинжуулах шаардлага гарлаа.

Бат тооцоолол хийж үзэв. Түүний мөрөөдлийн үйлдвэрийг барихад 10 тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Гэтэл түүний дансанд 1 тэрбум л байна. Дутаж буй 9 тэрбумыг хаанаас олох вэ?

Түүнд хоёр үндсэн зам бий.

1. Банкнаас зээл авах: Гэхдээ банк өндөр хүү нэхнэ, барьцаа хөрөнгө шаардана, сар бүр төлбөрөө төлөхийг шаардана. Энэ нь шинэ үйлдвэрт хэтэрхий их дарамт болно.

2. Хөрөнгө оруулалт татах: Өөрөөр хэлбэл, компанийнхаа тодорхой хэсгийг бусдад зарж, мөнгө босгох.

Бат хоёр дахь замыг сонгохоор шийдэв. Тэрээр компанийнхаа хувьцааг олон нийтэд санал болгож, хүмүүсээс мөнгө босгохоор шийдлээ. Яг энэ мөчид Бат “Анхдагч зах зээл” (Primary Market) гэдэг том хаалгаар алхан орж байгаа хэрэг юм.

Өнөөдөр бид хөрөнгийн зах зээлийн хамгийн чухал хэсэг болох, баялаг бүтээгддэг, мөнгө ургадаг тэрхүү “Анхдагч зах зээл”-ийн тухай дэлгэрэнгүй ярилцах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: АНХДАГЧ ЗАХ ЗЭЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? (БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН ЦЭГ)

Хөрөнгийн зах зээлийг бид нэг том “Далай” гэж төсөөлбөл, Анхдагч зах зээл бол тэр далай руу цутгаж буй “Эх булаг” нь юм. Эсвэл бүр энгийнээр, автомашины ертөнцөөр зүйрлэе.

Та цоо шинэ машин авахаар “Тоёота”-гийн албан ёсны дилер дээр очлоо гэж бодъё. Та машинаа сонгоод, мөнгөө төлнө. Таны төлсөн мөнгө хаашаа явах вэ? Шууд “Тоёота” компанийн данс руу орно. “Тоёота” тэр мөнгөөрөө дараагийн шинэ машинаа үйлдвэрлэнэ, ажилчдынхаа цалинг тавина. Энэ бол Анхдагч зах зээл юм. Энд “Шинэ бүтээгдэхүүн” (Шинэ хувьцаа) анх удаа мэндэлж, худалдан авагчийн гарт очиж байна.

Тодорхойлолт: Анхдагч зах зээл гэдэг нь компаниуд, засгийн газар эсвэл бусад байгууллагууд ШИНЭЭР үнэт цаас (хувьцаа эсвэл бонд) гаргаж, түүнийгээ анх удаа хөрөнгө оруулагчдад худалдаж, хөрөнгө босгодог талбар юм.

Энд нэг зүйлийг маш сайн ялгаж салгах хэрэгтэй. Бидний өдөр тутам “Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа өсөж байна, унаж байна” гэж ярьдаг нь ихэвчлэн “Хоёрдогч зах зээл” (Secondary Market) байдаг. Хоёрдогч зах зээл дээр хүмүүс хоорондоо хувьцаагаа наймаалцдаг бол, Анхдагч зах зээл дээр хүмүүс КОМПАНИАС шууд худалдаж авдаг.

(Дээрх зурагт: Анхдагч зах зээл дээр мөнгө хөрөнгө оруулагчаас шууд Компани руу урсаж байгааг, харин Хоёрдогч зах зээл дээр мөнгө хөрөнгө оруулагч А-гаас хөрөнгө оруулагч Б рүү шилжиж байгааг харуулна)

Тэгэхээр, Анхдагч зах зээл бол “Үүсэл”, “Эхлэл”, “Бүтээл” юм. Энэ зах зээл байхгүй бол компаниуд томрох мөнгөө олж чадахгүй, эдийн засаг зогсонги байдалд орох байсан биз ээ.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ҮНДСЭН ЧИГ ҮҮРЭГ – КАПИТАЛ БОСГОХ (МӨНГӨНИЙ УРСГАЛ)

Анхдагч зах зээлийн гол зорилго бол маш энгийн: Мөнгө босгох. Гэхдээ зүгээр нэг мөнгө биш, “Бүтээлч мөнгө” босгох явдал юм.

Бидний жишээ дээрх Бат талхны үйлдвэрээ барихын тулд Анхдагч зах зээл дээр хувьцаагаа гаргалаа. Иргэд түүний хувьцааг худалдаж авав. Ингээд Батын дансанд 9 тэрбум төгрөг цугларлаа. Энэ мөнгөөр Бат юу хийх вэ? Энэ мөнгө яг ямар ид шид бүтээдэг вэ?

1. Бизнесээ өргөжүүлэх (Expansion): Батын шинэ үйлдвэр баригдана. Шинэ тоног төхөөрөмжүүд суурилуулна. Энэ нь зөвхөн Батад ашигтай биш, улс оронд ашигтай. Яагаад гэвэл шинэ үйлдвэрт 100 хүн ажилд орно. Тэр 100 хүн цалинтай болно, гэр бүлээ тэжээнэ.

2. Өр төлбөрөө барагдуулах (Debt Repayment): Зарим компаниуд өмнө нь өндөр хүүтэй зээл авсан байдаг. Тэр зээл нь компанийг ашигтай ажиллахад саад болдог. Тэд Анхдагч зах зээл дээр хувьцаа гаргаж, хүүгүй мөнгө босгоод, өндөр хүүтэй өрөө дардаг. Ингэснээр компани “амьсгаа авч”, цаашид эрүүлжиж, ашиг нь нэмэгддэг. (Жишээ нь: Зарим Монголын банкууд IPO хийхдээ өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлж, илүү бат бөх болох зорилготой байсан).

3. Шинэ төсөл санхүүжүүлэх (Innovation): Технологийн компаниуд цоо шинэ аппликейшн хийх, эсвэл уул уурхайн компаниуд шинэ орд газар нээхийн тулд их хэмжээний мөнгө хэрэгтэй болдог. Энэ эрсдэлтэй боловч өндөр өгөөжтэй ажлыг Анхдагч зах зээл санхүүжүүлдэг.

Эндээс харахад, Анхдагч зах зээл бол эдийн засгийн “ЦУСНЫ ЭРГЭЛТ” юм. Хэрэв компаниуд шинээр мөнгө босгож чадахгүй бол тэд томорч чадахгүй, ажлын байр шинээр бий болохгүй, улс орон хөгжихгүй. Тиймээс л улс орнууд Хөрөнгийн биржээ хөгжүүлэх гэж, компаниудаа IPO хийлгэх гэж бодлогоор дэмждэг ажээ.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ГОЛ ХЭРЭГСЭЛ – IPO (АНХ УДАА ОЛОН НИЙТЭД САНАЛ БОЛГОХ)

Анхдагч зах зээлийн “Хаан” нь бол яах аргагүй IPO (Initial Public Offering) юм. Монголоор үүнийг “Үнэт цаасыг анх удаа олон нийтэд санал болгох” гэж орчуулдаг. Гэхдээ бид ихэвчлэн “Ай-Пи-О” гэж яриад заншчихсан.

IPO гэдэг бол компанийн амьдралд тохиолддог хамгийн том баяр, яг л хүний амьдралын “Хурим” шиг чухал үйл явдал юм. Хурим хийхээс өмнө хосууд зүгээр л үерхэж байдаг (Хувийн компани). Харин Хурим хийснээр тэд албан ёсоор гэр бүл болж, олон нийтэд зарлагдаж, хариуцлага нь нэмэгддэг (Олон нийтийн компани – ХК).

IPO хийх үйл явц хэрхэн явагддаг вэ? (Хуримын бэлтгэл)

Бат талхны үйлдвэрээ IPO хийхээр шийдлээ. Тэр шууд бирж дээр очоод “Хувьцаа аваарай” гэж хашхирч болохгүй. Энэ бол маш нарийн, хуулийн дагуу явагддаг процесс юм.

1. Бэлтгэл үе (Гэрээ цэвэрлэх): Бат эхлээд компанийхаа санхүүг цэгцлэх ёстой. Бүх зүйл шилэн, тунгалаг байх ёстой. Хөндлөнгийн аудитын компани ирж шалгана. “Танай компани үнэхээр ашигтай юу? Өр шир нуусан юм байхгүй биз?” гэдгийг баталгаажуулна.

2. Андеррайтерыг сонгох (Зуучлагч): Бат ганцаараа үүнийг хийж чадахгүй тул мэргэжлийн туслах хэрэгтэй. Тэр нь “Үнэт цаасны компани” буюу Андеррайтер (Underwriter) юм. Монголд жишээ нь “BDSec”, “Golomt Capital”, “TDB Capital” гэх мэт газрууд бий. Андеррайтер бол Батын компанийн “Архитектор” болон “Борлуулагч” нь юм. Тэд тооцоолдог: “Батын компанийн нэгж хувьцааг 500 төгрөгөөр зарвал хүмүүс авах юм байна” гэж үнэлгээ хийдэг.

3. Үнэт цаасны танилцуулга (The Prospectus – Урилга): Хуримын урилга шиг, компани хөрөнгө оруулагчдад зориулж зузаан ном (Танилцуулга) гаргадаг. Энд бүх зүйл бичигдэнэ:

   • Бид хэн бэ?

   • Бидний мөрөөдөл юу вэ?

   • Бид босгосон мөнгөөрөө яг юу хийх вэ?

   • Бидэнд ямар эрсдэл байгаа вэ? Энэ номыг СЗХ (Санхүүгийн Зохицуулах Хороо) хянаж зөвшөөрөл өгдөг.

4. Roadshow (Сурталчилгаа): Одоо Бат болон түүний багийнхан хөрөнгө оруулагчидтай уулзана. Телевизээр ярина, зочид буудалд танилцуулга хийнэ. “Манай хувьцааг аваарай, бид ийм гоё ирээдүйтэй шүү” гэж итгүүлнэ.

5. Захиалга авах (IPO-ны өдрүүд): Товлосон өдөр ирлээ! Хөрөнгийн бирж дээр захиалга эхэлнэ. Иргэн Дорж, Дулмаа нар гар утсаараа, эсвэл брокер дээр очиж “Би Батын талхны хувьцаанаас 100,000 төгрөгт авъя” гэж захиалга өгнө.

6. Цан цохих (The Bell Ringing): Захиалга дүүрч, IPO амжилттай болсныг зарлаж, Хөрөнгийн бирж дээр том цан цохино. Энэ мөчид Батын компани албан ёсоор “Хувьцаат Компани” (ХК) болж, Анхдагч зах зээлийн үйл явц өндөрлөнө. Цугларсан мөнгө Батын компанийн данс руу орно. Харин хувьцаа нь иргэдийн данс руу орно.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: МОНГОЛЫН ЖИШЭЭНҮҮД (БОДИТ ТҮҮХҮҮД)

Зөвхөн онол ярихаар уйтгартай байж мэднэ. Сүүлийн жилүүдэд Монголд болсон томоохон, амжилттай Анхдагч зах зээлийн жишээнүүдийг дурдъя. Та эдгээрийн аль нэгэнд оролцсон байж магадгүй шүү.

1. Банкны реформ (Хаан Банк, Голомт Банк, Төрийн Банк, Богд Банк) Саяхан Монголын томоохон банкууд бүгд IPO хийсэн. Яагаад? Тэд мөнгөгүй болсондоо биш юм. Монголбанкнаас “Банкууд олон нийтийнх байх ёстой, нэг хүн дангаараа эзэмшиж болохгүй” гэсэн шаардлага тавьсан. Тиймээс банкууд Анхдагч зах зээл дээр шинэ хувьцаа гаргаж, ард түмэнд санал болгосон.

• Үр дүн: Хаан банкны IPO-д маш олон хүн оролцож, банк маш их хэмжээний хөрөнгө босгосон. Тэр мөнгө нь банкны өөрийн хөрөнгийг нэмэгдүүлж, цаашид илүү олон зээл гаргах, илүү найдвартай байх суурийг тавьсан. Та Хаан банкны хувьцааг авахдаа Анхдагч зах зээл дээр шууд банкнаас нь авсан хэрэг юм.

2. АПУ ХК (Нэмэлт хувьцаа) АПУ компани аль эрт ХК болсон байсан ч, дараа нь “Сүү” ХК-тай нэгдэх, эсвэл үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэхийн тулд дахин нэмж хувьцаа гаргаж байсан түүхтэй (FPO – Follow-on Public Offering). Энэ нь мөн л Анхдагч зах зээлийн нэг хэлбэр юм. Шинэ төсөлд зориулж дахин мөнгө босгож байна гэсэн үг.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧ ТА ЯАГААД АНХДАГЧ ЗАХ ЗЭЭЛИЙГ СОНИРХОХ ЁСТОЙ ВЭ?

Та “Би яагаад заавал IPO-д орох ёстой юм? Дараа нь хүнээс авч болно шүү дээ” гэж асууж магадгүй. Анхдагч зах зээл дээр оролцох нь хэд хэдэн давуу талтай:

1. Хямд үнэ (Wholesale Price): Ихэнх тохиолдолд (үргэлж биш ч) компаниуд IPO хийхдээ хувьцаагаа ирээдүйн үнэ цэнээс нь арай хямдаар санал болгодог. Үүнийг “IPO discount” гэж нэрлэдэг. Яг л шинэ байр ашиглалтад орохоос өмнө захиалгаар авахад хямд байдагтай ижил. Хэрэв компани сайн ажиллавал, хоёрдогч зах зээл эхлэхэд үнэ нь өсөх магадлалтай.

2. Түүхийн нэг хэсэг болох: Та компанийг анхнаас нь дэмжиж, түүний өсөлт хөгжлийн нэг хэсэг болж байна.

3. Хүртээмж: IPO-д оролцох нь хүн бүрд нээлттэй байдаг. Та 100,000 төгрөгтэй байсан ч, 100 саятай байсан ч захиалга өгөх эрхтэй.

Гэхдээ анхаарах зүйл (Эрсдэл): Бүх IPO ашигтай байдаггүй. Заримдаа компаниуд хэт өндөр үнээр IPO хийдэг. Арилжаа эхлэхэд үнэ нь унах тохиолдол ч бий. Тиймээс “Танилцуулга” номыг сайн уншиж, “Энэ компани үнэхээр ирээдүйтэй юу?” гэдгийг судлах нь чухал юм.

ДҮГНЭЛТ

Анхдагч зах зээл бол хөрөнгийн ертөнцийн “Галерей” юм. Энд компаниуд өөрсдийн хамгийн сайн, шинэ “бүтээл”-ээ дэлгэж, танд хамтрагч болох саналыг тавьдаг.

• Энэ бол Бат шиг бизнесмэнүүдийн мөрөөдлөө бодит болгодог газар.

• Энэ бол Дорж шиг хөрөнгө оруулагчдын баялаг бүтээх аяллаа эхлүүлдэг газар.

• Энэ бол Монгол Улсын эдийн засаг томорч, үйлдвэрүүд сүндэрлэж, хөгжил урагшилдаг газар юм.

Дараагийн удаа та зурагтаар “Тэр компани IPO хийж байна” гэж сонсвол, энэ нь зүгээр нэг мэдээ биш, харин “Анхдагч зах зээл дээр шинэ боломж, шинэ баялаг төрж байна” гэж хүлээж аваарай. Магадгүй тэр нь таны ирээдүйн хөрөнгө оруулалтын алтан боломж ч байж мэдэх юм.