ҮЛ ҮЗЭГДЭГЧ ШҮҮГЧ: ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭХ “VAR” СИСТЕМ БА ШУДАРГА ЁСНЫ ТАСУУР

Оршил: Бөхийн дэвжээ ба Санхүүгийн талбар

Монголчууд бид үндэсний бөхдөө хайртай. Хоёр бөх барилдаж байх үед нэг нь нөгөөгөө өвдөг шороодууллаа гэж бодъё. Гэтэл унасан бөх нь “Би унаагүй, түрүүлж тохойрдсон” гэж маргадаг. Яг энэ эгзэгтэй мөчид хэн гарч ирдэг вэ? Хөлийн цэц. Тэр бол талбайн шүүгч. Тэр маргааныг тасалдаг, дүрмийг сахиулдаг, шударга бус мэх хийсэн бөхийг торгодог, бүр барилдах эрхийг нь хасдаг.

Хэрэв хөлийн цэц байхгүй бол яах вэ? Бөхчүүд дүрэмгүй зодолдож, хүчтэй нь хүчгүйгээ, зальтай нь шударгаа дарж, наадам тэр чигтээ замбараагүй зодоон болон хувирах байсан биз.

Санхүүгийн зах зээл яг үүнтэй ижил. Энд мянга мянган компани, сая сая хөрөнгө оруулагч мөнгөний төлөө “барилдаж” байдаг. Хэрэв энд шүүгч байхгүй бол том компаниуд жижгийгээ залгиж, дотоод мэдээлэлтэй дарга нар жирийн иргэдийн халаасыг хоосолж, худал мэдээллээр хувьцааны үнийг хөөрөгдөж, жинхэнэ “Зэрлэг баруун” (Wild West) болох байв.

Тэгвэл энэ их айлын, энэ том тэмцээний “Ерөнхий шүүгч”, “Хөлийн цэц” нь хэн бэ? Тэр бол Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) юм. Тэдний хийдэг хамгийн чухал ажил бол “Хяналт шалгалт” (Surveillance) болон “Хэрэгжилт” (Enforcement) юм. Өөрөөр хэлбэл, тэд тоглоомыг шударга явагдаж байгааг дурандаж, дүрэм зөрчсөн нөхөрт улаан хуудас өгч талбайгаас хөөдөг хүмүүс юм.

Өнөөдөр бид СЗХ хэрхэн “Их нүд”-ээр зах зээлийг харж суудаг, “Дотоод мэдээлэл” гэж ямар аюултай зүйл байдаг, хувьцааны үнийг хэрхэн “Манипуляци” хийдэг тухай детектив кино шиг сонирхолтой сэдвээр аялах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: “VAR” СИСТЕМ БУЮУ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ХЯНАЛТ (MARKET SURVEILLANCE)

Хөл бөмбөгийн Дэлхийн аварга үзэж байхад маргаантай гоол ороход шүүгч “VAR” (Video Assistant Referee) буюу бичлэг ухрааж үздэг дээ. СЗХ-д яг ийм систем байдаг гэвэл та итгэх үү?

Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр өдөр бүр сая сая захиалга, гүйлгээ хийгдэж байна.

• “Бат АПУ-г 1000 төгрөгөөр авлаа.”

• “Дорж Говийг 200 төгрөгөөр зарлаа.” Энэ бүх урсгалыг хүн нүдээрээ хараад суух боломжгүй. Тиймээс СЗХ тусгай Программ хангамж (Software) ашигладаг.

Сэжигтэй үйлдлийг хэрхэн илрүүлдэг вэ?

Энэхүү “Их нүд” программ нь хэвийн бус үйлдлүүд дээр автоматаар “Улаан гэрэл” асаадаг.

1. Гэнэтийн үнийн өсөлт: Жирийн үед өдөрт 1% хөдөлдөг байсан нэг жижиг компанийн хувьцаа гэнэт ямар ч мэдээгүй байхад өдөрт 15% өсөөд, маргааш нь бас 15% өсөөд эхэлбэл систем дохио өгнө. “Энд нэг юм болоод байна, шалга!” гэж.

2. Эзлэх хувийн төвлөрөл: Хэрэв нэг өдөр хийгдсэн нийт арилжааны 90%-ийг ганцхан брокерын компани, эсвэл хоорондоо холбоотой 2-3 хүн хийсэн байвал сэжигтэй. Тэд хоорондоо тохиролцож үнэ хөөргөж байж магадгүй.

3. Мэдээллийн өмнөх арилжаа: Компани “Манайх ашигтай ажиллалаа” гэж мэдээлэхээс яг 1 цагийн өмнө хэн нэгэн их хэмжээгээр хувьцааг нь худалдаж авсан байвал систем түүнийг “Баривчилна”. Энэ хүн яаж мэдсэн бэ?

СЗХ-ны байцаагч нар энэ дохионы дагуу нарийвчилсан шалгалт хийж, брокерын утсыг сонсож (хуулийн зөвшөөрлөөр), дансны хуулгыг нь татаж, хэргийг задалдаг.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ХАМГИЙН ТОМ ГЭМТ ХЭРЭГ – “INSIDER TRADING” (ДОТООД МЭДЭЭЛЭЛ АШИГЛАХ)

Хөрөнгийн зах зээл дээрх хамгийн шударга бус, жирийн иргэдийн боломжийг хулгайлдаг гэмт хэрэг бол “Дотоод мэдээлэл ашиглах” буюу Insider Trading юм.

Үүнийг ойлгохын тулд нэгэн түүх зохиоцгооё.

Кейс: “Алтан Орд” ХК-ийн захирал Батын нууц

“Алтан Орд” гэдэг уул уурхайн компани Хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй. Олон нийт (Та, бид) түүний хувьцааг эзэмшдэг. Нэг өдөр захирал Бат геологичийнхоо тайланг уншив. Тайлан дээр: “Захирал аа, харамсалтай мэдээ байна. Бидний итгэж байсан орд газрын нөөц дуусчихжээ. Манай компани ирэх жил дампуурч магадгүй” гэж бичсэн байв.

Энэ бол “Дотоод мэдээлэл” юм. Үүнийг олон нийт хараахан мэдээгүй байгаа. Хуулиараа Бат энэ мэдээг СЗХ болон Биржээр дамжуулан бүх хүнд нэгэн зэрэг зарлах ёстой. Ингэвэл хувьцааны үнэ унаж, бүгд адилхан хохирно. Энэ бол шударга ёс.

Гэтэл Бат тэгсэнгүй. Тэр мэдээг зарлахаасаа өмнө эхнэр лүүгээ утасдав. “Хайраа, манай компанийн хувьцааг бүгдийг нь яг одоо зар. Хурдал!” Эхнэр нь бүх хувьцаагаа өндөр үнээр зарж амжив. Түүний зарсан хувьцааг юу ч мэдээгүй иргэн Дорж “Энэ компани сайн шүү” гэж бодоод худалдаж авав.

Маргааш нь Бат мэдээгээ зарлав. “Манай орд дууссан”. Хувьцааны үнэ навс унав.

• Үр дүн: Бат болон түүний эхнэр хохиролгүй үлдэв. Харин иргэн Дорж, мөн бусад жирийн хувьцаа эзэмшигчид хамаг мөнгөө алдав.

Энэ бол ГЭМТ ХЭРЭГ. Бат өөрийн давуу байдлаа ашиглаж, бусдыг “нүдээ боосон” байдалтай үлдээгээд, өөрөө ашиг хонжоо олсон (эсвэл алдагдлаас зайлсхийсэн). СЗХ-ны “Шүүгч” нар яг ийм үйлдлийг илрүүлж, Батыг шоронд явуулах, их хэмжээгээр торгох үүрэгтэй.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ЗАХ ЗЭЭЛИЙГ ГАЖУУДУУЛАХ НЬ – “MARKET MANIPULATION” (АРИЛЖААНЫ ЛУЙВАР)

Дараагийн түгээмэл гэмт хэрэг бол “Зах зээлийг урвуулан ашиглах” буюу Манипуляци юм. Үүнийг “Үнэ хөөрөгдөх”, “Хиймэл эрэлт үүсгэх” гэж ойлгож болно.

Кейс: “Чонын сүрэг”

Хэсэг бүлэг нөхөд (Чонын сүрэг) нийлээд нэг жижигхэн, хэнд ч хэрэггүй компанийн хувьцааг онилжээ. Тэр компанийн нэгж хувьцаа 100 төгрөг байв. Тэдний төлөвлөгөө:

1. Цуглуулах: Тэд эхлээд чимээгүйхэн тэр хувьцааг 100 төгрөгөөр их хэмжээгээр худалдаж авна.

2. Хөөрөгдөх (Pump): Дараа нь тэд хоорондоо хувьцаагаа зарж эхэлнэ. А нь Б-д 110-аар, Б нь В-д 120-оор, В нь буцаагаад А-д 150-иар зарна.

   • Гаднаас харж байгаа хүмүүст (Танд) дэлгэцэн дээр “Пөөх, энэ хувьцаа өдөр бүр өсөөд байна. Ямар мундаг компани вэ?” гэж харагдана.

   • Дээрээс нь тэд фэйсбүүк, сошиал медиагаар “Энэ компани удахгүй тэсрэлт хийнэ, одоо л ав” гэж хуурамч мэдээ тараана.

3. Урхинд оруулах: Жирийн иргэд шуналдаа хөтлөгдөн 500 төгрөг болсон үед нь худалдаж авч эхэлнэ.

4. Хаях (Dump): Үнэ хангалттай өсмөгц нөгөө “Чонын сүрэг” цуглуулсан бүх хувьцаагаа гэнэт зарж, мөнгөө аваад гарна.

5. Сүйрэл: Чононууд гарсны дараа хувьцааны үнэ буцаад 100 төгрөг (эсвэл түүнээс доош) унана. 500-гаар авсан иргэд шатна.

СЗХ-ны “VAR” систем яг энэ “Хоорондоо хийсэн хиймэл арилжаа”-г илрүүлэх зориулалттай. Хэрэв нэг IP хаягнаас, эсвэл хамааралтай хүмүүс хоорондоо өдөржин арилжаа хийгээд байвал СЗХ шууд таслан зогсоож, тэр хүмүүсийг “Хар жагсаалт”-д оруулж, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ШИЛЭН БАЙШИНГИЙН ДҮРЭМ – МЭДЭЭЛЛИЙН ИЛ ТОД БАЙДАЛ (TRANSPARENCY)

СЗХ-ны шүүгчийн өөр нэг чухал үүрэг бол “Тодруулга” (Disclosure) шаардах явдал юм. Хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компани бол “Шилэн байшин” дотор амьдарч байгаатай адил. Тэд нууцтай байх ёсгүй.

Яагаад? Хөрөнгө оруулагч та “АПУ”-гийн хувьцааг авахдаа юунд итгэж авдаг вэ? Тэдний санхүүгийн тайланд итгэж авдаг.

• “Ашигтай ажилласан байна.”

• “Өр төлбөр бага байна.”

Хэрэв компани худлаа тайлан гаргавал, эсвэл муу мэдээгээ нуувал энэ нь хөрөнгө оруулагчдыг хуурч буй хэрэг.

СЗХ-ны шаардлага:

1. Улирал бүрийн тайлан: Компаниуд 3 сар тутамд санхүүгийн тайлангаа СЗХ-д болон олон нийтэд танилцуулах ёстой.

2. Чухал мэдээлэл: Захирал солигдсон, шүүхэд дуудагдсан, том гэрээ байгуулсан гэх мэт үйл явдал болсон даруйд 24 цагийн дотор нийтэд зарлах ёстой.

Торгууль ба Шийтгэл: Хэрэв компани тайлангаа хугацаанд нь өгөхгүй бол, эсвэл мэдээллээ нуувал СЗХ:

• Компанийг өндөр дүнгээр торгоно.

• Хувьцааны арилжааг нь зогсооно (Халт).

• Бүр цаашлаад Хөрөнгийн биржээс хөөж гаргана (Delisting).

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ШИЙТГЭЛ БУЮУ “УЛААН ХУУДАС”

Шүүгч зөвхөн шүгэл үлээгээд зогсохгүй, шийтгэх эрхтэй байж л хүмүүс дүрмийг баримтална. СЗХ ямар шийтгэл оногдуулдаг вэ?

1. Мөнгөн торгууль: Зөрчлийн тухай хуулиар хувь хүн болон компанийг сая саяар нь, заримдаа тэрбумаар нь торгох заалтууд бий. Ялангуяа зах зээлийг манипуляци хийж олсон ашгийг нь хурааж авдаг.

2. Тусгай зөвшөөрлийг цуцлах: Энэ бол бизнесийн “Цаазын ял”. Брокерын компани харилцагчийн мөнгөөр тоглосон бол лицензийг нь цуцална. Тэр компани дахиж хэзээ ч санхүүгийн салбарт ажиллах эрхгүй болно.

3. Эрүүгийн хариуцлага: СЗХ өөрөө хүн баривчлахгүй ч, ноцтой хэргүүдийг (Insider Trading, Ponzi scheme) баримтжуулаад Цагдаагийн газар, Прокурорт шилжүүлдэг. Санхүүгийн луйварчид шоронд орох ялтай.

4. Хар жагсаалт: Зөрчил гаргасан захирал, нягтлан, брокеруудыг “Хар жагсаалт”-д оруулдаг. Тэд дахиж ямар ч санхүүгийн байгууллагад (Банк, Даатгал, ББСБ) удирдах албан тушаал хаших эрхгүй болдог.

ДҮГНЭЛТ: ШҮҮГЧ ТАНЫ ТАЛД БАЙНА

Эцэст нь дүгнэхэд, Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ)-ны хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа нь хэн нэгнийг дарамтлах гэсэн зүйл биш юм. Энэ бол жирийн хөрөнгө оруулагч ТАНЫГ хамгаалах цорын ганц бамбай юм.

• СЗХ “Их нүд”-ээрээ харж байгаа учраас л таны худалдаж авсан хувьцааны үнэ зохиомол биш, бодитой гэдэгт итгэж болно.

• СЗХ хатуу байгаа учраас л компанийн захирлууд дотоод мэдээллээ ашиглаж таныг шулж чадахгүй байна.

• СЗХ шаардаж байгаа учраас л компаниуд тайлангаа үнэн зөв гаргаж байна.

Тиймээс, СЗХ бол санхүүгийн зах зээлийн хатуу боловч шударга “Шүүгч” юм. Шүүгч талбай дээр байхад та айх зүйлгүйгээр, өөрийн ур чадвараар тоглож, хожих боломжтой.

Танд өгөх зөвлөгөө: Хэрэв та ямар нэгэн компанийн хувьцааг авахаар судалж байгаа бол, эсвэл хэн нэгэн танд “Энэ хувьцааг авчих, баталгаатай өснө” гэж шивнэвэл болгоомжтой хандаарай.

• Тэр хүн дотоод мэдээлэл ашиглаж байж магадгүй (Тэгвэл та хамсаатан болно).

• Тэр хүн таныг “Pump and Dump” схемийн золиос болгох гэж байж магадгүй.

Сэжигтэй зүйл анзаарвал СЗХ-нд мэдээлэх нь өөрийгөө болон бусдыг хамгаалах иргэний үүрэг шүү. Шудрага зах зээл дээр л бид бүгд хожно.