САНХҮҮГИЙН ЕРТӨНЦӨД ХЭН ТОГЛОХЫГ ХЭН ШИЙДДЭГ ВЭ?

Оршил: Их хотын хаалга ба “Алтан тасалбар”

Эрт урьд цагт томоохон хот улсууд өөрсдийгөө хамгаалахын тулд аварга том хэрэм босгож, ганцхан том хаалгаар хүмүүсийг оруулж, гаргадаг байсан түүхийг бид мэднэ. Тэр хаалган дээр хамгийн шилдэг, хамгийн нүд хурц, хамгийн шударга харуулууд зогсож, ирж буй хүн болгоныг шалгадаг байв. “Чи хэн бэ? Чи худалдаачин уу, эсвэл дээрэмчин үү? Чиний авчирсан бараа цэвэр үү, эсвэл хортой юу?” гэж асууна. Хэрэв тэр харуул ажлаа муу хийвэл хот руу дайсан нэвтэрч, эсвэл тахал тархаж, хот тэр чигтээ сүйрэх аюултай байв.

Өнөөгийн 21-р зуунд, дижитал эрин үед тэрхүү “Хот” нь Монголын Санхүүгийн Зах Зээл болж хувирчээ. Энэ хот дотор мөнгө урсаж, баялаг бүтээгдэж, хүмүүсийн ирээдүй шийдэгдэж байдаг. Харин тэр хотын гол хаалгыг манаж зогсох, хэнийг оруулах, хэнийг буцаахыг шийддэг “Их Харуул” нь Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) юм.

Олон хүн СЗХ-г зүгээр нэг бичиг цаас шалгадаг газар гэж боддог. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тэдний гарт “Амьдрах, үхэх” эрх мэдэл байдаг. Тэдний олгодог “Тусгай зөвшөөрөл” (Лиценз) гэдэг цаас бол санхүүгийн ертөнцөд хөл тавих “Алтан тасалбар” юм. Энэ тасалбаргүйгээр хэн ч, хэзээ ч, ямар ч мөнгөний ажил хийх эрхгүй.

Өнөөдөр бид СЗХ-ны энэхүү “Gatekeeping” буюу “Хаалгачийн үүрэг”-ийн тухай, тэд яагаад ийм хатуу шүүлтүүр тавьдаг, тэр шүүлтүүр нь жирийн иргэн таныг хэрхэн аюулаас хамгаалж байдаг тухай маш дэлгэрэнгүй ярилцах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ТОГЛОГЧДЫГ СОНГОХ НЬ – ХЭНД “ЭРХ” ОЛГОХ ВЭ?

Санхүүгийн зах зээл бол хүүхдийн тоглоомын талбай биш. Энд алдаа гаргавал хүүхэд уйлаад өнгөрөх биш, мянга мянган айл өрх орон гэргүй болж, насаараа хураасан хөрөнгөө алдах эрсдэлтэй. Тиймээс энэ талбайд тоглох “Тоглогчид” буюу мэргэжлийн байгууллагууд нь маш өндөр шалгуур давсан байх ёстой.

СЗХ нь дараах “Мэргэжлийн оролцогчид”-д лиценз олгодог. Үүнд:

1. Брокер, Дилер: Иргэдийн мөнгөөр хувьцаа авч өгдөг зуучлагчид.

2. Андеррайтер: Компаниудыг IPO хийхэд тусалдаг зөвлөхүүд.

3. Хөрөнгө оруулалтын сангууд: Олон хүний мөнгийг цуглуулж удирддаг газрууд.

4. ББСБ ба ХЗХ: Зээл олгож, мөнгө эргэлдүүлдэг байгууллагууд.

5. Даатгалын компаниуд: Эрсдэл хуваалцдаг байгууллагууд.

Лиценз авах “Там”-ын даваа

Та маргааш очоод “Би Брокерын компани байгуулмаар байна” гэж хэлбэл СЗХ танд “За, май” гээд лиценз өгөх үү? Үгүй ээ. Энэ бол маш урт, маш хэцүү, маш нарийн шалгуур бүхий процесс юм. Яг л сансрын нисгэгч болох шалгалт шиг.

СЗХ үндсэн гурван том шүүлтүүрээр “Шигшдэг”:

Шүүлтүүр 1: Мөнгөн босго (Capital Adequacy) Санхүүгийн бизнес хийх гэж байгаа хүн “Хоосон халаастай” байж болохгүй. СЗХ хамгийн түрүүнд: “Чиний халаасанд хэдэн төгрөг байна вэ?” гэж асуудаг.

• Жишээ нь: Даатгалын компани байгуулахын тулд дор хаяж 5 тэрбум төгрөгийн дүрмийн сантай байх ёстой (Энэ тоо өөрчлөгддөг).

• ББСБ байгуулахад дор хаяж 2.5 тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Яагаад? Учир нь тэр компани дампуурлаа гэхэд цаана нь харилцагчдаа хохиролгүй болгох өөрийн гэсэн хөрөнгөтэй байх ёстой. “Салхинд хийссэн хамхуул” шиг компаниудад СЗХ хэзээ ч хаалгаа нээдэггүй.

Шүүлтүүр 2: “Тохиромжтой этгээд”-ийн шалгалт (Fit and Proper Test) Энэ бол хамгийн сонирхолтой бөгөөд чухал хэсэг. СЗХ зөвхөн мөнгийг нь хараад зогсохгүй, тухайн компанийг байгуулж буй “ХҮМҮҮС”-ийг нь судалдаг.

• “Энэ компанийн захирал нь хэн бэ? Боловсролтой юу?”

• “Энэ компанийн эзэн (Хувьцаа эзэмшигч) нь мөнгөө хаанаас олсон бэ? Мөнгө угаасан юм биш биз?”

• “Өмнө нь залилангийн хэрэгт холбогдож байсан уу?”

Хэрэв тухайн хүн өмнө нь санхүүгийн гэмт хэрэгт холбогдож байсан бол, эсвэл мөнгөний эх үүсвэрээ тайлбарлаж чадахгүй бол СЗХ шууд “ТАТГАЛЗАХ” тамга дардаг. Энэ нь “Чононд хонь хадгалуулах”-аас сэргийлж буй хэрэг юм.

Шүүлтүүр 3: Технологи ба Боловсон хүчин Мөнгөтэй, нэр цэвэр байлаа гээд бас болохгүй.

• “Танайд мэргэжлийн үнэмлэхтэй шинжээч, дилер байна уу?”

• “Танай серверийн аюулгүй байдал хангагдсан уу? Хакердуулах эрсдэлтэй юу?” СЗХ-ны байцаагч нар газар дээр нь очиж, компьютер, программыг нь хүртэл шалгадаг.

Энэ бүх давааг давсан цөөхөн хэдэд л СЗХ-ны даргын гарын үсэгтэй, тамгатай “ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛ” гэх үнэт цаас очдог. Тиймээс та лицензтэй компанитай харьцана гэдэг нь “Төрийн шалгуурыг давсан, найдвартай түнш”-тэй харьцаж байна гэсэн үг юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙГ ШҮҮХ НЬ – “ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ”

СЗХ зөвхөн хүмүүст (компаниудад) зөвшөөрөл өгөөд зогсохгүй. Тэдний зарж буй “Бүтээгдэхүүн”-ийг ч нэгбүрчлэн шалгадаг. Хөрөнгийн зах зээл дээрх бүтээгдэхүүн гэдэг нь Хувьцаа, Бонд, Хөрөнгө оруулалтын сангийн нэгж эрх зэрэг юм.

Үүнийг бид “Хүнсний Аюулгүй Байдлын Газар”-тай зүйрлэж болно. Та супермаркетаас хиам авч идэхдээ “Энэ хиам хортой болов уу?” гэж айдаггүй. Яагаад гэвэл тэр хиамыг дэлгүүрийн лангуун дээр тавихаас өмнө мэргэжлийн лабораторид шинжилж, найрлагыг нь шалгаад, “Хүний эрүүл мэндэд аюулгүй” гэсэн бичиг өгсөн байдаг.

СЗХ яг үүнийг санхүүгийн бүтээгдэхүүн дээр хийдэг.

IPO буюу Хувьцаа гаргах үеийн хяналт

Бид өмнө нь “Бат” болон түүний “Уулын Оргил” ХК-ийн IPO хийх жишээг ярьсан. Бат компаниа олон нийтэд танилцуулж, хувьцаагаа зарахын тулд СЗХ-ноос зөвшөөрөл авах ёстой байдаг. Энэ үед СЗХ яг юуг шалгадаг вэ?

1. “Үнэт цаасны танилцуулга”-ыг (Prospectus) шүүх нь: Энэ бол компанийн тухай бүх үнэнийг бичсэн зузаан ном. СЗХ-ны мэргэжилтнүүд энэ номыг үг, үсэг бүрээр нь уншдаг.

• Зорилго: Компани иргэдийг хуурч байна уу, үгүй юу?

• Шалгалт: “Та нар ирээдүйд 50 тэрбумын ашиг олно гэж бичсэн байна. Үүнийгээ батал. Зүгээр л мөрөөдлөө бичээд байж болохгүй.”

• Эрсдэл: “Та нар эрсдэлээ нуусан байна. Түүхий эдийн үнэ өсвөл яах вэ? Энэ тухайгаа тодорхой бич.”

Хэрэв СЗХ энэ танилцуулгыг “Хангалтгүй” гэж үзвэл, тухайн компани Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа зарах эрхгүй болно. СЗХ зөвшөөрөл өгнө гэдэг нь “Энэ компани ашигтай ажиллана” гэсэн баталгаа биш, харин “Энэ компани мэдээллээ үнэн зөв, бүрэн дүүрэн илчилсэн” гэдгийн баталгаа юм. Ингэснээр хөрөнгө оруулагч та “Хортой хиам” идэхээс хамгаалагдаж байгаа хэрэг.

2. Бондын хяналт: Компаниуд зээл авахын оронд “Бонд” (Өрийн бичиг) гаргаж иргэдээс мөнгө зээлдэг. Сүүлийн үед “ЛэндМН бонд”, “Симпл бонд” гэх мэт олон бонд гарсан. СЗХ эдгээрийг ч бас хянадаг.

• “Та нар иргэдээс авсан мөнгөө эргүүлж төлж чадах уу?”

• “Барьцаа хөрөнгө чинь хангалттай юу?” Хэрэв эргэлзээтэй байвал СЗХ бонд гаргахыг зөвшөөрдөггүй.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ЗОХИЦУУЛАЛТГҮЙ ОРЧИНД ЮУ БОЛОХ ВЭ? (АЙМШГИЙН КИНО)

СЗХ байхгүй, эсвэл тэдний ажил сул байвал юу болох вэ? Үүнийг ойлгохын тулд бид түүхээ эргэн санах хэрэгтэй.

Хадгаламж зээлийн хоршоодын дампуурал (2000-аад оны дунд үе): Тухайн үед СЗХ дөнгөж байгуулагдаж байсан, хяналт сул байв. Олон арван хоршоод “Жилийн 40-50% хүү өгнө” гэж амлаж, иргэдийн мөнгийг цуглуулаад, эзэд нь мөрийтэй тоглож, эсвэл гадаад руу зугтаасан. Мянга мянган хүн орон гэргүй болж, гудамжинд жагсаж байсан. Яагаад ийм зүйл болов? Учир нь тэнд “Хаалгач” байгаагүй. Хэн дуртай нь хоршоо байгуулж, хэн дуртай нь иргэдийн мөнгийг авч байсан юм.

Койны халуурал (2021 он): Энэ үед “Виртуал хөрөнгийн хууль” батлагдаагүй, СЗХ койн дээр хяналт тавих эрх зүйн орчин бүрдээгүй байв. Үр дүнд нь юу болов?

• Хэн дуртай нь (дуучин, жүжигчин, инфлюенсер) койн гаргасан.

• “IHC”, “Storepay” гээд томоохон төслүүд байсан ч, хажуугаар нь маш олон “Хог койн” (Shitcoin) гарч, хүмүүсийн мөнгийг аваад алга болсон.

• Олон залуус мөнгөө алдсан.

Энэ бүхэн бидэнд нэг л зүйлийг сануулдаг: Хаалгачгүй хот руу чононууд чөлөөтэй орж ирдэг. СЗХ-ны хатуу шалгуур, удаан мэт санагдах процесс нь үнэн хэрэгтээ биднийг эдгээр “Чоно”-нуудаас хамгаалж байдаг “Хана хэрэм” юм.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЛИЦЕНЗ ОЛГОСНЫ ДАРААХЬ ХЯНАЛТ – “БАЙНГЫН КАМЕР”

СЗХ нэг удаа лиценз өгөөд л мартчихдаггүй. Тэд лицензтэй компаниудыг 24/7 цагийн турш “Камер”-аар харж байдаг. Үүнийг “Зайнаас хянах” (Off-site Supervision) болон “Газар дээрх шалгалт” (On-site Inspection) гэж нэрлэдэг.

1. Зайнаас хянах: Брокерын компаниуд, ББСБ-ууд өдөр бүр, сар бүр СЗХ-ны систем рүү тайлангаа илгээдэг.

• “Өнөөдөр хэдэн төгрөгийн зээл гаргав?”

• “Харилцагчийн мөнгө бүрэн байна уу?” СЗХ-ны программ хангамж энэ тоонуудыг шинжилж, хэрэв сэжигтэй зүйл (Жишээ нь: Брокер харилцагчийн мөнгийг өөрийн данс руу шилжүүлсэн байвал) илэрвэл “Улаан гэрэл” асдаг.

2. Газар дээрх шалгалт: СЗХ-ны байцаагч нар гэнэт компанийн оффис дээр очдог. Тэд компьютерынх нь “Log” (түүх)-ийг шалгаж, гэрээг нь ухаж үздэг.

• “Та нар иргэн Доржид зээл өгөхдөө хүүгээ хуулиас хэтрүүлж тооцсон байна.”

• “Танай даатгалын нөөц сан дутмаг байна.” Ийм зөрчил илэрвэл СЗХ торгууль тавьж, хугацаатай үүрэг өгч, бүр болохгүй бол Лицензийг нь цуцалдаг. Лицензээ алдана гэдэг нь тухайн компанийн хувьд “Цаазын ял”-тай адил. Тиймээс санхүүгийн байгууллагууд СЗХ-ноос үхтэлээ айдаг бөгөөд дүрмийг нь ягштал баримтлахыг хичээдэг.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ИРГЭН ТА ӨӨРӨӨ “ХЯНАГЧ” БОЛОХ НЬ

СЗХ хичнээн сайн ажиллалаа гээд иргэн та өөрөө сонор сэрэмжгүй бол залилангаас бүрэн хамгаалагдаж чадахгүй. СЗХ танд “Зэвсэг” өгдөг, харин тэр зэвсгийг та өөрөө ашиглах ёстой.

Зэвсэг 1: QR Код ба Гэрчилгээ Одоо бүх лицензтэй ББСБ, Брокерын оффисын үүдэнд, эсвэл кассны дэргэд СЗХ-ны логотой Гэрчилгээ болон QR код байх ёстой. Та утсаа гаргаж ирээд тэр QR кодыг уншуулбал СЗХ-ны сайт руу орж, “Энэ компани хүчин төгөлдөр эрхтэй байна” гэсэн мэдээллийг харуулна. Хэрэв ийм код байхгүй бол, эсвэл уншуулахад алдаа зааж байвал тэр газар сэжигтэй гэсэн үг.

Зэвсэг 2: FRC.MN вэбсайт Та хэн нэгэнд мөнгө өгөхөөсөө өмнө www.frc.mn сайт руу ороод “Зохицуулалттай этгээд” гэсэн цэснээс тухайн компанийн нэрийг хайж үзээрэй.

• “Энэ брокерын лиценз түдгэлзсэн байна уу?”

• “Энэ даатгалын компани хэвийн ажиллаж байна уу?” Энэ бүх мэдээлэл тэнд ил тод байдаг.

ДҮГНЭЛТ: ШУДАРГА ЁСНЫ БАМБАЙ

Эцэст нь дүгнэхэд, Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) бол санхүүгийн зах зээл дэх “Тоглоомын дүрэм”-ийг зохиогч, түүний хэрэгжилтийг хянагч, зөрчигчдийг шийтгэгч юм.

Тэдний “Хаалгач”-ийн үүрэг нь заримдаа бизнес эрхлэгчдэд хэт хатуу, хүнд сурталтай мэт санагдаж болох ч, энэ нь эцсийн дүндээ Иргэн ТАНЫ МӨНГИЙГ хамгаалах зорилготой байдаг.

• СЗХ хатуу байгаа учраас л таны хувьцаа ҮЦТХТ-д найдвартай хадгалагдаж байна.

• СЗХ хатуу байгаа учраас л ББСБ-ууд хүүгээ дураараа нэмж чадахгүй байна.

• СЗХ хатуу байгаа учраас л “Хаан Банк”-ны IPO амжилттай болж, хууль ёсны дагуу явагдсан.

Тиймээс, СЗХ бол Монголын эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангаж буй үл үзэгдэгч, гэхдээ хамгийн бат бөх БАМБАЙ юм.

Танд өгөх зөвлөгөө: Санхүүгийн ямар ч үйлчилгээ авахдаа (Зээл авах, Даатгал хийлгэх, Хувьцаа авах) “Танайх СЗХ-ны зөвшөөрөлтэй юу?” гэдэг ганц асуултыг асууж хэвшээрэй. Энэ ганц асуулт таныг ирээдүйн сая сая төгрөгийн алдагдлаас аварч чадна шүү.