САНХҮҮГИЙН ЗОХИЦУУЛАХ ХОРООНЫ БҮРЭН ЭРХ

December 14, 2025

Оршил: Мөнгөний ертөнц дэх хоёр туйл

Монгол хүн бүр “Монголбанк”-ыг мэддэг. Бидний түрийвчинд байх төгрөг бүр дээр гарын үсэг нь байдаг, зурагтаар инфляц ярихад дарга нар нь гарч ирдэг, валютын ханш өсөхөд бид тэднийг буруутгадаг. Тэд бол мөнгөний бодлогыг зангиддаг, арилжааны том банкуудыг (Хаан, Голомт, ХХБ) удирддаг.

Гэтэл сүүлийн 20 жилд Монголын санхүүгийн ертөнц зөвхөн банкаар хязгаарлагдахаа больжээ. Банкнаас өөр, банкнаас илүү олон төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг, банкнаас илүү хурдан, заримдаа илүү эрсдэлтэй асар том зах зээл бий болсон. Энэ бол Хөрөнгийн бирж, Даатгал, ББСБ, Хадгаламж зээлийн хоршоо, Үл хөдлөх хөрөнгө, Виртуал хөрөнгө (Койн) зэргээс бүрдсэн “Банк бус санхүүгийн салбар” юм.

Тэгвэл энэ их айлыг хэн удирддаг вэ? Монголбанк уу? Үгүй ээ. Монголбанкны гар энд хүрдэггүй. Энэ том ертөнцийг захирдаг, дүрэм журмыг нь тогтоодог, цагдаа нь болж, шүүгч нь болж ажилладаг тусгай эрхтэй байгууллага байдаг. Тэр байгууллага бол Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) буюу Financial Regulatory Commission (FRC) юм.

Өнөөдөр бид энэхүү байгууллага нь жирийн иргэн таны амьдралд яг ямар хамаатай болох, тэд яагаад “Хамгийн дээд эрх мэдэл”-тэй байдаг тухай маш дэлгэрэнгүй аялал хийх болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЭРХ МЭДЛИЙН ХУВААРИЛАЛТ – ХЭН НЬ ЮУГ МЭДДЭГ ВЭ?

Санхүүгийн салбарыг ойлгохын тулд бид төрийн зохицуулалтын “Газрын зураг”-ийг эхлээд харах хэрэгтэй. Олон хүн СЗХ-г Монголбанкны доод газар, эсвэл Сангийн яамны хэлтэс гэж андуурдаг.

Үнэн хэрэгтээ СЗХ бол Засгийн газраас хараат бус, Монголбанктай эрх тэгш, шууд Улсын Их Хуралд (УИХ) тайлагнадаг, бие даасан, хүчирхэг агентлаг юм.

Монголбанкны Вант Улс: Тэдний хариуцдаг зүйлс нь “Мөнгө” өөрөө юм.

Төгрөгийн ханш.
Инфляц.
Хадгаламжийн даатгал.
Системийн том банкууд (Тэд дампуурвал улс сүйрэх тул Монголбанк хатуу хянадаг).

Санхүүгийн Зохицуулах Хорооны Вант Улс: Тэдний хариуцдаг зүйлс нь “Хөрөнгө ба Үйлчилгээ” юм.

Хөрөнгийн зах зээл: Хөрөнгийн бирж, Брокерууд, ҮЦТХТ.
Даатгалын зах зээл: Даатгалын компаниуд, зуучлагчид.
Банк бус санхүүгийн байгууллагууд (ББСБ): Зээлийн аппликейшнууд, ломбардууд (зарим хэсэг).
Хадгаламж зээлийн хоршоод (ХЗХ).
Үл хөдлөх хөрөнгийн зуучлал (Remax г.м).
Үнэт металл, үнэт чулууны арилжаа.
Виртуал хөрөнгийн үйлчилгээ үзүүлэгчид (Койн биржүүд).

Харж байна уу? СЗХ-ны хариуцдаг талбар нь тооны хувьд маш олон, оролцогчдын хувьд маш өргөн хүрээтэй. Хэрэв та банкнаас бусад ямар нэгэн санхүүгийн харилцаанд орсон бол таныг хамгаалах үүрэгтэй цорын ганц газар бол СЗХ юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: СЗХ-НЫ ҮНДСЭН ЗОРИЛГО – ГУРВАН ТУЛГУУРТ БОДЛОГО

СЗХ яагаад байгуулагдсан бэ? Тэд өглөө ажилдаа ирээд юуны төлөө ажилладаг вэ? Тэдний ажил үүрэг гурван үндсэн “Тулгуур” дээр тогтдог.

Тулгуур 1: Зах зээлийн тогтвортой байдал (Stability)

Та “Хадгаламж зээлийн хоршоо дампуурчээ”, “Брокер мөнгөө аваад зугтжээ” гэсэн мэдээ сонсвол яах вэ? Та тэр зах зээлд дахиж итгэхгүй. Та мөнгөө гэртээ, дэрэн доороо хадгалахыг илүүд үзнэ. Хэрэв бүгд ингэвэл эдийн засаг зогсоно.

Тиймээс СЗХ-ны хамгийн гол үүрэг бол “Системийг нураахгүй байх” юм. Тэд үүнийг яаж хийдэг вэ?

Босго тогтоох: ББСБ байгуулах хүнд “Чи дор хаяж 2.5 тэрбум төгрөгтэй байж л энэ ажлыг эхэлнэ” гэж шаарддаг. Мөнгөгүй хүн мөнгөний ажил хийж болохгүй.
Тайлан хянах: Санхүүгийн байгууллагууд улирал бүр СЗХ-д тайлангаа өгдөг. СЗХ-ны хянагч нар “Энэ компани алдагдалтай ажиллаад байна, удахгүй дампуурах шинжтэй байна” гэдгийг урьдчилж хараад, арга хэмжээ авдаг.

Тулгуур 2: Шударга өрсөлдөөн (Fair Competition)

Санхүүгийн зах зээл бол ширэнгэн ой биш. Энд хүчтэй нь хүчгүйгээ барьж идэж болохгүй. Жишээ нь: Нэг том Даатгалын компани бусад жижгүүдээ шахахын тулд “Манайх даатгалаа үнэгүй хийж өгнө” гэж зарлаж болохгүй. Энэ нь өрсөлдөөнийг эвдэж, эцэст нь ганцхан компани үлдээд үнээ нэмэх аюултай.

СЗХ нь “Шүүгч”-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

Тэд үнийн доод, дээд хязгаарыг тогтоодог (Жишээ нь: ББСБ-ын зээлийн хүүг сарын 4.5%-иас хэтрүүлж болохгүй).
Тэд зар сурталчилгааг хянадаг. “Худлаа амлалт өгч болохгүй”.

Тулгуур 3: Хөрөнгө оруулагч, үйлчлүүлэгчийг хамгаалах (Consumer Protection)

Энэ бол иргэн танд хамгийн их хамаатай хэсэг. Банкны харилцагчийг Монголбанк хамгаалдаг бол, ББСБ, Даатгал, Хөрөнгийн биржийн харилцагчийг СЗХ хамгаална.

Мэдээллийн ил тод байдал: СЗХ компаниудаас “Та нар иргэдэд гэрээгээ жижиг үсгээр биш, томоор, ойлгомжтой бичиж өг” гэж шаарддаг.
Гомдол барагдуулах: Хэрэв Даатгалын компани таны нөхөн төлбөрийг өгөхгүй бол та СЗХ-д өргөдөл бичиж болно. СЗХ тухайн компанийг дуудаж, хуулийн дагуу шалгаад, таны мөнгийг гаргуулж өгөх эрх мэдэлтэй.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: СЗХ-НЫ ХАРИУЦДАГ САЛБАРУУД – НЭГБҮРЧЛЭН

Одоо СЗХ-ны “Вант улс”-ын газар нутгуудаар нэг бүрчлэн аялж, тэд яг юуг хянадаг болохыг харъя.

1. Хөрөнгийн зах зээл (Capital Markets)

Энэ бол СЗХ-ны хамгийн том, хамгийн чухал талбар.

IPO зөвшөөрөл: “Хаан Банк”, “Голомт Банк” IPO хийхийн тулд эхлээд СЗХ-ны “Шүүлтүүр”-ээр орсон. СЗХ тэднийг “Үнэхээр олон нийтэд хувьцаагаа зарахад бэлэн үү? Санхүү нь эрүүл үү?” гэдгийг олон сар шалгаж байж зөвшөөрөл өгдөг.
Брокерууд: Таны мөнгө байршдаг Брокерын компаниудыг СЗХ өдөр тутам хянадаг. Хэрэв брокер таны мөнгийг зөвшөөрөлгүй хөдөлгөвөл СЗХ тэр дор нь лицензийг нь цуцална.
Хувьцаат компаниуд: МХБ дээр бүртгэлтэй 300 гаруй компанийг “Тайлангаа өг, мэдээллээ ил тод байлга” гэж шахдаг газар бол СЗХ.

Жишээ: Нэг компани хувьцааны ханшаа зориудаар өсгөж (Market Manipulation) байгаад зарах гэж оролдвол СЗХ-ны хяналтын систем үүнийг илрүүлж, тухайн арилжааг зогсоож, буруутай этгээдэд эрүүгийн хэрэг үүсгүүлдэг.

2. Даатгалын зах зээл (Insurance)

Бидний амьдралд эрсдэл тохиолдоход түшдэг ганц багана бол Даатгал. Гэтэл даатгалын компани өөрөө дампуурвал яах вэ? СЗХ үүнээс сэргийлдэг.

Нөөц сан: Даатгалын компани бүрийг “Та нар цуглуулсан мөнгөнийхөө тодорхой хэсгийг эрсдэлийн сан болгож хадгал” гэж шаарддаг.
Жолоочийн хариуцлагын даатгал: Энэ албан журмын даатгалын үнэ тариф, нөхөн төлбөрийн хэмжээг СЗХ баталдаг.

Жишээ: Таны машин мөргөлдөөд, даатгалын компани “Хохирлыг чинь 100% барагдуулахгүй, 50%-ийг нь өгнө” гэж маргавал СЗХ-ны гаргасан журмыг бариад очиход асуудал шийдэгдэнэ.

3. Банк бус санхүүгийн байгууллага (ББСБ)

Өнөөдөр Монголд 500 гаруй ББСБ, олон арван зээлийн аппликейшн ажиллаж байна. Энэ бол маш том зах зээл. СЗХ энд “Хатуу эцэг”-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

Хүүгийн хязгаар: СЗХ-ноос ББСБ-ын зээлийн хүүг сарын 4.5%-иас хэтрүүлж болохгүй гэсэн хатуу тушаал гаргасан. Хэрэв хэн нэгэн 10% хүү нэхвэл тэр нь хууль бус.
Мөнгө угаахтай тэмцэх: ББСБ-аар дамжуулан гэмт хэргийн мөнгө угаахаас сэргийлж, 20 саяас дээш дүнтэй гүйлгээг хянадаг.
Финтек: LendMN, Storepay зэрэг технологийн компаниудыг бүртгэж, иргэдийн хувийн мэдээллийг алдахгүй байх шаардлага тавьдаг.

4. Хадгаламж Зээлийн Хоршоо (Savings & Credit Cooperatives)

Энэ бол маш эмзэг сэдэв. Өмнө нь олон ХЗХ дампуурч, иргэд хохирч байсан. Тиймээс СЗХ энэ салбарыг маш хатуу хянадаг болсон.

ХЗХ нь зөвхөн гишүүддээ үйлчлэх ёстой.
Гаднаас хадгаламж авч болохгүй.
Зар сурталчилгаагаар “Өндөр хүү өгнө” гэж иргэдийг төөрөгдүүлж болохгүй.

5. Виртуал хөрөнгө (Crypto)

2021 оны койн, криптогийн тэсрэлтийн дараа “Виртуал хөрөнгийн үйлчилгээ үзүүлэгчийн тухай хууль” батлагдсан. Энэ хуулиар СЗХ нь крипто биржүүдийг (Complex, Ih Bit г.м) бүртгэж, хянах үүрэгтэй болсон. Гэхдээ анхаарах зүйл: СЗХ койн өснө, унана гэдэгт баталгаа гаргадаггүй. Тэд зөвхөн “Энэ бирж мөнгө угаахгүй байна, эзэн нь тодорхой байна” гэдгийг л хянадаг.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: СЗХ-НЫ АЖЛЫН ЗЭВСГҮҮД

СЗХ эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхийн тулд ямар зэвсэг ашигладаг вэ?

Тусгай зөвшөөрөл (Лиценз): Энэ бол бизнесийн “Амьдрах эрх”. СЗХ лиценз өгөхгүй бол хэн ч энэ салбарт ажиллаж чадахгүй. Лицензээ хураалгана гэдэг бол бизнес нь үхнэ гэсэн үг. Энэ бол СЗХ-ны хамгийн том ташуур.
Газар дээрх хяналт шалгалт (On-site Inspection): СЗХ-ны байцаагч нар гэнэт, эсвэл төлөвлөгөөний дагуу компаниуд дээр очиж шалгалт хийдэг. Компьютерыг нь ухаж, гэрээг нь уншиж, зөрчил илэрвэл акт тавьдаг.
Зайнаас хянах (Off-site Supervision): Компаниуд өдөр бүр, сар бүр тоон мэдээллээ СЗХ-ны систем рүү илгээдэг. СЗХ-ны программ тэр тоонуудыг шинжилж, улаан гэрэл асвал анхааруулга өгдөг.
Журам батлах (Rule-making): “Тоглоомын дүрэм”-ийг зохиодог. Жишээ нь: “IPO хийх компани дор хаяж 3 жил ажилласан байх ёстой” гэсэн дүрмийг СЗХ баталдаг.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: БОДИТ АМЬДРАЛ ДЭЭРХ ЖИШЭЭ

СЗХ-ны ажил бидэнд хэрхэн нөлөөлдгийг бодит кэйс дээр харъя.

Кэйс А: “Өндөр өгөөж” амласан луйвар Нэгэн “Хөрөнгө оруулалтын компани” фэйсбүүкээр “Та 1 сая төгрөг өгвөл сарын дараа 2 сая болгож өгнө” гэж зар тавьжээ.

СЗХ-ны үйлдэл: СЗХ үүнийг харангуутаа “Энэ компани манайд бүртгэлгүй, тусгай зөвшөөрөлгүй” гэдгийг олон нийтэд зарлана. Мөн цагдаагийн байгууллагад мэдэгдэж, үйл ажиллагааг нь зогсооно. Ингэснээр олон мянган хүн мөнгөө алдахаас сэргийлж байна.

Кэйс Б: ББСБ-ын хүүгийн дарамт Иргэн Дорж нэг ББСБ-аас зээл аваад хугацаагаа хэтрүүлжээ. ББСБ түүнээс үндсэн зээлээс нь давсан “Алданги” нэхэмжлэв.

СЗХ-ны үйлдэл: Дорж СЗХ-нд гомдол гаргана. СЗХ шалгаад “Хуулиараа алданги нь үндсэн зээлийн 50%-иас хэтэрч болохгүй. Танай ББСБ хууль зөрчсөн байна. Илүү авсан мөнгөө буцааж өг” гэсэн шийдвэр гаргана.

ДҮГНЭЛТ: ЯАГААД ТА СЗХ-Г МЭДДЭГ БАЙХ ЁСТОЙ ВЭ?

СЗХ бол таны “Санхүүгийн өмгөөлөгч” юм. Та банкнаас бусад санхүүгийн байгууллагатай харьцахдаа үргэлж эрсдэлтэй нүүр тулж байдаг.

Брокер дампуурч магадгүй.
Даатгал мөнгө өгөхгүй байж магадгүй.
Койн унаж магадгүй.

Энэ бүх эрсдэлтэй орчинд таны эрх ашгийг хамгаалахын төлөө, зах зээлийг цэвэр байлгахын төлөө ажилладаг ганц байгууллага бол Санхүүгийн Зохицуулах Хороо юм.

Танд өгөх зөвлөгөө: Санхүүгийн үйлчилгээ авахдаа (ББСБ, Брокер, Даатгал) хамгийн түрүүнд нэг л асуултыг асууж хэвшээрэй: “Танайх СЗХ-ны тусгай зөвшөөрөлтэй юу? Лицензийн дугаараа үзүүлнэ үү?”

Хэрэв тэд үзүүлж чадвал та СЗХ-ны хамгаалалт дор байна. Хэрэв үзүүлж чадахгүй бол та “Зэрлэг баруун”-д, хуульгүй орчинд ганцаараа байна гэсэн үг. Сонголт таны гарт.

Дараагийн алхам: Та СЗХ-ны албан ёсны вэбсайт (frc.mn) руу ороод “Зохицуулалттай этгээд” гэсэн цэсийг сонирхоод үзээрэй. Тэнд Монгол Улсад хууль ёсоор үйл ажиллагаа явуулж буй бүх санхүүгийн байгууллагын жагсаалт бий. Таны харьцаж буй газар тэнд байна уу? Шалгаад үзэхэд илүүдэхгүй шүү.