ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН “ЦУСНЫ ЭРГЭЛТ” БУЮУ ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ БАНКУУДЫН НУУЦ

Оршил: Тоон мэдээлэл ба Бодит мөнгөний ялгаа

Бид өмнөх бүлгүүдэд хөрөнгийн зах зээл гэдэг том машины эд ангиудтай танилцсан.

• Хөрөнгө оруулагч (Та): Жолооч.

• Брокер: Машин.

• МХБ (MSE): Зам.

• ҮЦТХТ (CSD): Машины гэрчилгээг хадгалдаг газар.

• Клирингийн төв (MSCH): Замын цагдаа буюу эрсдэл зохицуулагч.

Гэхдээ энэ машин юугаар явдаг вэ? Мэдээж шатахуунаар. Санхүүгийн ертөнцөд тэр шатахуун нь МӨНГӨ юм. Та гар утсан дээрээ “Авах” товчийг дарахад дэлгэцэн дээр тоо өөрчлөгддөг. “Таны данснаас 1 сая төгрөг хасагдлаа” гэж бичнэ. Гэхдээ тэр 1 сая төгрөг яг бодитоор, физик шинж чанараараа хаашаа, яаж явж байгааг та бодож үзсэн үү? Тэр мөнгийг хэн зөөдөг вэ? Брокер уу? Бирж үү?

Үгүй ээ. Мөнгө зөөдөг тусгай зөвшөөрөлтэй, итгэмжлэгдсэн “Тээвэрлэгчид” байдаг. Тэднийг бид “Төлбөр тооцооны банкууд” (Clearing & Settlement Banks) гэж нэрлэдэг.

Өнөөдөр бид санхүүгийн системийн хамгийн чухал хэсэг болох “Мөнгөний урсгал”-ын тухай, яагаад хувьцаа зарангуут мөнгөө авч болдоггүй тухай, T+2 гэдэг дүрэм яг яагаад байдаг тухай нарийн ширийн зүйлсийг ярилцах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ БАНК ГЭЖ ХЭН БЭ? (THE CASH MOVERS)

Монголд олон арилжааны банк бий. Хаан, Голомт, Худалдаа Хөгжил, Төрийн Банк, Хас, Капитрон гээд л. Бид эдгээр банкуудыг өдөр тутмын хэрэглээндээ адилхан л гэж боддог. Картыг нь уншуулна, цалингаа авна.

Гэхдээ хөрөнгийн зах зээлийн ертөнцөд бүх банк тэгш эрхтэй биш юм. Хөрөнгийн бирж дээрх тэрбум тэрбумын гүйлгээг дамжуулах, хадгалах, тооцоог нийлэх эрхтэй банкийг “Төлбөр тооцооны гишүүн банк” гэж нэрлэдэг.

Яагаад тусгай банк хэрэгтэй вэ? Таны брокерын дансанд байршуулсан мөнгө Брокерын компанийн сейфэнд байдаггүй гэдгийг бид мэднэ. Тэр мөнгө арилжааны банканд байршдаг. Гэхдээ зүгээр нэг банканд биш, Клирингийн төв (MSCH)-тэй тусгай гэрээ байгуулж, системээ холбосон банканд байрших ёстой.

Монголд энэ үүргийг голчлон дараах том банкууд гүйцэтгэдэг:

1. Худалдаа Хөгжлийн Банк (TDB): Монголын хамгийн том корпорацийн банк.

2. Голомт Банк: Системийн нөлөө бүхий том банк.

3. Хаан Банк: Хамгийн өргөн сүлжээтэй банк.

4. Төрийн Банк: Төрийн өмчит банк.

Эдгээр банкууд бол Хөрөнгийн зах зээлийн “Мөнгөний агуулах” бөгөөд “Тээвэрлэгчид” юм. Тэд Клирингийн төвийн заавраар мөнгийг нэг брокероос нөгөө брокер руу, нэг хөрөнгө оруулагчаас нөгөө хөрөнгө оруулагч руу шилжүүлдэг.

Зүйрлэл: Хэрэв Хөрөнгийн бирж бол “Том дэлгүүр” юм бол, Төлбөр тооцооны банкууд нь тэр дэлгүүрийн “Кассын машинууд” юм. Та бараагаа лангуун дээрээс авч болох ч, мөнгөө заавал кассанд тушааж байж л бараагаа авч гардагтай ижил.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: T+2 ДҮРЭМ – ЯАГААД БИД ХҮЛЭЭХ ЁСТОЙ ВЭ?

Хөрөнгийн зах зээлд дөнгөж орж ирж байгаа хүмүүс нэг зүйлийг огт ойлгодоггүй, бас их бухимддаг. “Би өнөөдөр хувьцаагаа зарчихлаа. Ашгаа олчихлоо. Одоо энэ мөнгөөрөө орой найзуудтайгаа пиво уумаар байна. Гэтэл яагаад мөнгө маань гарахгүй байна вэ? Яагаад 2 хоног хүлээ гэж байгаа юм бэ?”

Энэ асуултын хариулт бол олон улсын стандарт болох “T+2 Settlement Cycle” буюу “Арилжаа + 2 хоног”-ийн дүрэм юм.

T+2 гэж юу вэ?

Энэ дүрмийг задалж үзье:

• T (Transaction Date): Арилжаа хийсэн өдөр. (Жишээ нь: Даваа гараг). Та энэ өдөр “Зарах” эсвэл “Авах” товчийг дарсан.

• +1 (Processing Day): Боловсруулалтын өдөр. (Мягмар гараг).

• +2 (Settlement Day): Төлбөр гүйцэтгэх өдөр. (Лхагва гараг). Яг энэ өдөр л мөнгө ба хувьцаа жинхэнэ утгаараа солигддог.

[Image of Timeline Graphic: Day 1 (Monday): “T” – Buying Stock. User clicks buy. Money is “Frozen”. Day 2 (Tuesday): “T+1” – Verification. Banks and Clearing House check balances. Day 3 (Wednesday): “T+2” – Delivery. Shares enter your account, Money leaves the bank.]

Яагаад шууд “T+0” байж болдоггүй юм бэ? Бид дэлгүүрт картаа уншуулахад мөнгө шууд хасагддаг шүү дээ. Яагаад бирж дээр ингэдэггүй юм?

Үүнд 3 үндсэн шалтгаан бий:

1. Тоо хэмжээ ба Неттинг (Netting): Хөрөнгийн бирж дээр өдөрт сая сая хэлцэл хийгддэг. Брокер А өдөрт 1000 удаа хувьцаа авч, 900 удаа зарсан байж болно. Хэрэв гүйлгээ болгоныг тус тусад нь шилжүүлбэл банкны систем ачааллаа дийлэхгүй гацна. Тиймээс өдрийн төгсгөлд бүгдийг нь нэмж хасаад, зөвхөн “Цэвэр дүн” (Net Amount)-г гаргадаг. Жишээ: Брокер А 10 тэрбумын хувьцаа аваад, 9.8 тэрбумын хувьцаа зарсан бол, тэр олон мянган гүйлгээ хийхийн оронд ганцхан удаа 200 сая төгрөгийг л шилжүүлэх нь амархан. Энэ тооцоог хийхэд хугацаа хэрэгтэй.

2. Аюулгүй байдал ба Баталгаажуулалт: Хувьцаа зарсан хүн нь үнэхээр хувьцаатай юу? Мөнгө өгөх хүн нь үнэхээр мөнгөтэй юу? гэдгийг давхар давхар шалгадаг. Энэ хугацаа нь алдаа гарахаас сэргийлдэг.

3. Бэлэн мөнгөний удирдлага (Liquidity Management): Том сангууд (Тэтгэврийн сан, Гадаадын хөрөнгө оруулагчид) тэрбум тэрбумаар арилжаа хийдэг. Тэдэнд тэр их бэлэн мөнгийг нэг данснаас нөгөө рүү шилжүүлэхэд банкны дотоод процесс, валют хөрвүүлэлт зэргээс шалтгаалан хугацаа хэрэгтэй байдаг.

Тиймээс T+2 бол систем нурж унахаас сэргийлдэг “Аюулгүйн дэр” юм. Таны мөнгө гацсан биш, харин найдвартай замаар явж байгаа хэрэг.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ДАВААГААС ЛХАГВА ГАРАГ ХҮРТЭЛХ МӨНГӨНИЙ АЯЛАЛ

Одоо мөнгөний нүдээр аялж үзье. Та Даваа гарагт (T) 100,000 төгрөгөөр “Түмэн Шувуут”-ын хувьцаа авах захиалга өглөө.

Даваа гараг (T) – Арилжааны өдөр:

• Таны үйлдэл: “Авах” товч дарлаа.

• Таны данс: Таны брокерын апп дээр 100,000 төгрөг “Түгжигдэнэ” (Blocked). Та энэ мөнгийг ашиглах боломжгүй, гэхдээ мөнгө таны данснаас хараахан гараагүй, банканд (Төлбөр тооцооны банканд) байгаа.

• Клирингийн төв: “За, Бат 100,000 төгрөг төлөх өртэй боллоо” гэж бүртгэж авна.

Мягмар гараг (T+1) – Тооцоо нийлэх өдөр:

• Клирингийн төв (MSCH) нь бүх Брокерууд болон Төлбөр тооцооны банкуудтай холбогдоно.

• “Хөөе, Голомт банк аа, танай харилцагч Брокер А-ийн дансанд маргааш шилжүүлэх 100,000 төгрөг бэлэн байна уу?” гэж асууна.

• Банк: “Тийм ээ, баталгаажлаа. Мөнгө нь бэлэн, түгжигдсэн байна.”

• Энэ үед таны хувьцааг зарах гэж байгаа хүний хувьцааг бас ҮЦТХТ дээр шалгаж бэлдэнэ.

Лхагва гараг (T+2) – Төлбөрийн өдөр (Settlement Day):

• Өглөөний 11:00 цаг (Ихэвчлэн). “Их нүүдэл” эхэлнэ.

• Төлбөр тооцооны банк таны 100,000 төгрөгийг Брокерын данснаас аваад Клирингийн төвийн төв данс руу шилжүүлнэ.

• Клирингийн төв тэр мөнгийг аваад хувьцаа зарсан хүний Брокерын данс руу (Жишээ нь: Худалдаа Хөгжлийн Банк руу) шилжүүлнэ.

• Яг энэ мөчид ҮЦТХТ таны данс руу хувьцааг шилжүүлнэ.

• Одоо л гүйлгээ бүрэн дууслаа!

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ БАНКНЫ ДАВУУ ТАЛ БА АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ

Монголын хөрөнгийн зах зээл дээр “Эскроу данс” (Escrow Account) гэдэг ойлголт маш чухал байдаг. Төлбөр тооцооны банкууд дээр Брокерууд хоёр төрлийн данстай байдаг:

1. Брокерын өөрийн данс: Брокерын компанийн ашиг, зардал, цалин явдаг данс.

2. Харилцагчийн мөнгөн хөрөнгийн данс (Escrow): Зөвхөн ТАНЫ болон бусад харилцагчдын мөнгө байдаг данс.

Төлбөр тооцооны банкны нэг том үүрэг бол энэ хоёр дансыг холихгүй байх явдал юм. Хэрэв Брокерын компани “Мөнгөгүй болчихлоо, харилцагчийн данснаас мөнгө авч цалингаа тавья” гэж банканд хүсэлт гаргавал Банк “ҮГҮЙ” гэж хэлэх үүрэгтэй. Учир нь тэр мөнгө Брокерынх биш, Таных гэдгийг банк мэдэж байгаа. Энэ бол Төлбөр тооцооны банкны “Харуул”-ын үүрэг юм.

Тиймээс та мөнгөө брокерт өгөхдөө айх хэрэггүй. Таны мөнгө Монголын хамгийн том банкуудын хяналтад, тусгай дансанд найдвартай хадгалагдаж байгаа.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ИРЭЭДҮЙ – T+2-ООС T+0 РУУ?

Дэлхий ертөнц хурдтай өөрчлөгдөж байна. T+2 гэдэг нь хуучирсан технологи мэт санагдаж эхэллээ.

• АНУ саяхан T+1 (Маргааш нь төлбөр хийгдэх) систем рүү шилжсэн.

• Энэтхэг улс T+0 (Яг тэр өдөртөө) системийг туршиж байна.

Монгол Улс ч гэсэн хоцрохгүйг хичээж байна. Манай Төлбөр тооцооны банкууд болон Клирингийн төв системээ шинэчилж, T+1 рүү шилжих бэлтгэлээ хийж байгаа. Ирээдүйд та хувьцаагаа зарсан өдрөө мөнгөө аваад, орой нь үрэх боломжтой болох цаг удахгүй ирнэ. Блокчейн технологи, банкны API холболтууд үүнийг боломжтой болгож байна.

Гэхдээ одоохондоо бид T+2 дүрмээ хүндэтгэх хэрэгтэй. Энэ нь удаан ч гэсэн, хамгийн “Аюулгүй” зам юм.

ДҮГНЭЛТ: МӨНГӨНИЙ УРСГАЛЫГ ОЙЛГОХ НЬ

Эцсийн дүндээ, Төлбөр тооцооны банкууд бол Хөрөнгийн зах зээлийн “Үл үзэгдэгч туслахууд” юм. Та тэднийг харахгүй, тэдэнтэй шууд харьцахгүй (зөвхөн аппликейшнээр дамжина). Гэхдээ тэд таны мөнгийг аюулгүй, зөв газарт нь, зөв цагт нь хүргэж өгөх гэж ажиллаж байдаг.

Танд өгөх зөвлөгөө: Дараагийн удаа хувьцаа зараад мөнгөө хүлээхдээ бухимдах хэрэггүй. “Миний мөнгө одоо Төлбөр тооцооны банкаар дамжаад, Клирингийн төвөөр хянагдаад, эрсдэлгүй болоод над руу ирж байгаа” гэж бодоорой. Мөн таны ашигладаг Брокер аль Төлбөр тооцооны банктай хамтардаг вэ гэдгийг мэдэж аваарай. Ихэнхдээ Голомт, ХХБ байдаг. Хэрэв та өөрөө тэр банкны харилцагч бол мөнгөө татаж авахад шимтгэл бага, хурд өндөр байх давуу талтай шүү.

Энэ бол мөнгөний аялал. Энэ аялал найдвартай байх тусмаа таны хөрөнгө оруулалт амжилттай байна.