МОНГОЛЫН ҮНЭТ ЦААСНЫ КЛИРИНГИЙН ТӨВ (MSCH)

Оршил: Итгэлцлийн хямрал ба Үл үзэгдэгч хамгаалагч

Та төсөөлөөд үз дээ. Та Нарантуул зах дээр очоод танихгүй хүнээс 5 сая төгрөгөөр бараа авахаар тохиролцлоо. Гэхдээ нэг асуудал байна. Худалдагч нь “Чи мөнгөө одоо шилжүүлчих, би барааг чинь 2 хоногийн дараа гэр лүү чинь явуулна” гэж хэлж байна. Та итгэх үү? Мэдээж үгүй. “Чи намайг луйвардчихвал яах юм?” гэсэн айдас төрнө. Худалдагч ч бас танд итгэхгүй. “Би бараагаа явуулчихдаг, чи мөнгөө өгөхгүй бол яах юм?” гэж бодно.

Энэ бол худалдаа наймааны мөнхийн асуудал болох “Төлбөрийн эрсдэл” юм. Бид бие биедээ итгэдэггүй. Тийм учраас бид “Гараас гарт” буюу мөнгөө өгөөд бараагаа шууд авдаг наймааг илүүд үздэг.

Гэтэл Хөрөнгийн бирж дээр “Гараас гарт” наймаа хийх боломжгүй байдаг. Та өнөөдөр хувьцаа авах товч дарлаа гэхэд, тэр нь таны дансанд албан ёсоор орж, мөнгө нь нөгөө хүний дансанд орох хүртэл ажлын 2 хоног (T+2) зарцуулдаг. Энэ 2 хоногийн хугацаанд юу ч тохиолдож болно.

• Хувьцаа зарсан хүн бодлоо өөрчилж магадгүй.

• Хувьцаа авсан хүн (Та) мөнгөгүй болчихсон байж магадгүй.

• Эсвэл зуучлагч Брокерын компани дампуурчихвал яах вэ?

Хэрэв ийм зүйл болвол хэн хохирох вэ? Бүх систем нурж унах уу? Яг энэ эрсдэлээс хамгаалж, бүх зүйлийг батлан дааж, “Хэрвээ хэн нэгэн мөнгөө төлөхгүй бол БИ өмнөөс нь төлнө” гэж амлаж зогсдог нэгэн чухал байгууллага байдаг. Тэр бол Монголын Үнэт Цаасны Клирингийн Төв (МҮЦКТ) буюу Mongolian Securities Clearing House (MSCH) юм.

Өнөөдөр бид хөрөнгийн зах зээлийн “Эрсдэлийн менежер”, “Батлан даагч”, “Гал хамгаалагч” гэгддэг энэ байгууллагын тухай гүнзгийрүүлэн ярилцах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: КЛИРИНГ ГЭЖ ЮУ ВЭ? (ТООЦОО НИЙЛЭХ УРЛАГ)

“Клиринг” (Clearing) гэдэг үг нь “Цэвэрлэх, тодорхой болгох” гэсэн утгатай. Санхүүгийн ертөнцөд энэ нь “Хэн хэнд, хэдэн төгрөг, хэдэн ширхэг хувьцаа өгөх ёстойг тооцоолж, цэвэр дүнг гаргах” үйл явцыг хэлдэг.

Үүнийг энгийн жишээгээр тайлбарлая.

Жишээ: Найзуудын оройн хоол Та 4 найзтайгаа хоолонд оржээ.

1. Бат тооцоог нь хийгээд 100,000 төгрөг төлөв.

2. Дараа нь Дорж караокений 50,000 төгрөгийг төлөв.

3. Та таксины 20,000 төгрөгийг төлөв.

4. Сүхээ юу ч төлөөгүй.

Маргааш нь хэн хэндээ хэдэн төгрөг өгөх вэ гэдгийг тооцох хэрэг гарна.

• Сүхээ Батад өгөх үү? Доржид өгөх үү? Танд өгөх үү?

• Та Батад өртэй юу? Хэрэв хүн бүр тус тусдаа тооцоо бодвол маш замбараагүй болно. “Би чамд 5000 өгнө, чи надад 2000 өгнө” гэх мэтээр олон гүйлгээ хийх хэрэг гарна.

Харин та нар дундаасаа “Цэцгээ”-г сонгоод, бүх тооцоог бодуулахаар шийдэв. Цэцгээ бүгдийнх нь өр авлагыг бичиж аваад, нэмж хасаад эцсийн дүнг гаргана:

• “Сүхээ надад (төвд) 42,500 төгрөг өг.”

• “Би (төв) Батад 57,500 төгрөг өгнө.”

• “Би (төв) Доржид 7,500 төгрөг өгнө.”

• “Та надад (төвд) 22,500 төгрөг өг.”

Ингэснээр хүн бүр бие биетэйгээ тооцоо хийх биш, зөвхөн Цэцгээтэй харьцахад л хангалттай болно. Энд Цэцгээ бол Клирингийн Төв (MSCH) юм. Тэрээр олон мянган гүйлгээг “Цэвэрлээд”, хэн нь мөнгө өгөх, хэн нь мөнгө авахыг эцэслэн тогтоодог.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ТӨВЛӨРСӨН СӨРӨГ ТАЛ (CCP) – ЭРСДЭЛИЙГ ӨӨРТӨӨ ҮҮРЭХ НЬ

Одоо Клирингийн төвийн хамгийн чухал, хамгийн “шидэт” үүргийн тухай ярья. Энэ бол Central Counterparty (CCP) буюу Төвлөрсөн Сөрөг Тал гэх ойлголт юм.

Энгийнээр хэлбэл, Клирингийн төв нь арилжаа хийгдсэн тэр мөчид Худалдагч, Худалдан авагч хоёрын дундуур орж, холбоог нь таслаад, өөрөө хоёр талд нь гэрээний оролцогч болдог.

Жишээ: АПУ-гийн хувьцааны арилжаа

1. Эхлэл: Иргэн А (Худалдан авагч) Иргэн Б (Худалдагч)-ээс 1 сая төгрөгөөр хувьцаа авахаар Хөрөнгийн бирж дээр тохиролцлоо.

2. Клирингийн оролцоо (CCP): Арилжаа баталгаажмагц МҮЦКТ дундуур нь орно.

   • Иргэн А-д: “Б чамд хамаагүй ээ. Би (МҮЦКТ) чамд хувьцааг чинь өгнө. Чи мөнгөө надад өг.”

   • Иргэн Б-д: “А чамд хамаагүй ээ. Би (МҮЦКТ) чамд мөнгийг чинь өгнө. Чи хувьцаагаа надад өг.”

Ингээд Иргэн А, Иргэн Б хоёр бие биенээ таних шаардлагагүй, бие биедээ итгэх ч шаардлагагүй болно. Тэд зөвхөн МҮЦКТ-д л итгэхэд хангалттай.

Яагаад ингэдэг вэ? (Why?) Хэрэв Иргэн А маргааш нь дампуураад, мөнгөө төлж чадахгүй болбол яах вэ?

• CCP байхгүй бол: Иргэн Б мөнгөө авч чадахгүй хохирч үлдэнэ. Тэр шүүхэд хандана, бөөн зардал, бөөн цаг хугацаа.

• CCP байвал: Иргэн Б-д Иргэн А-ийн дампуурал огт хамаагүй. Учир нь МҮЦКТ “Би мөнгийг чинь өгнө” гээд амлачихсан. Тиймээс МҮЦКТ өөрийнхөө сангаас Иргэн Б-д мөнгийг нь төлнө. Харин дараа нь МҮЦКТ өөрөө Иргэн А-тай учраа олно.

Өөрөөр хэлбэл, МҮЦКТ бол “Эрсдэлийн бамбай” юм. Тэр зах зээл дээрх бүх эрсдэлийг өөртөө шингээж авдаг.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: СИСТЕМИЙГ НУРААХГҮЙ БАЙХ “ГАЛ ХАМГААЛАГЧ”

Хөрөнгийн зах зээл дээр Иргэн А, Б-ээс гадна “Брокерын компаниуд” гол тоглогчид байдаг. Брокерууд харилцагчдынхаа өмнөөс олон тэрбум төгрөгийн гүйлгээ хийдэг. Хэрэв нэг том Брокерын компани (Жишээ нь: 10 тэрбумын төлбөр төлөх ёстой байсан) гэнэт дампуурвал яах вэ?

Хэрэв МҮЦКТ байхгүй бол энэ нь “Домино эффект” үүсгэнэ.

1. Брокер А дампуурна.

2. Брокер А-аас мөнгө авах ёстой байсан Брокер Б мөнгөгүй болж, бас дампуурна.

3. Брокер Б-ээс мөнгө авах байсан Брокер В дампуурна. Ингээд бүх зах зээл сүйрнэ. 2008 оны дэлхийн санхүүгийн хямрал яг ийм итгэлцлийн сүйрлээс болж хурцадсан юм.

Харин МҮЦКТ байгаа тохиолдолд: МҮЦКТ нь цахилгааны “Гал хамгаалагч” (Fuse) шиг ажилладаг. Брокер А дампуурлаа гэхэд МҮЦКТ тэр цохилтыг өөртөө аваад, Брокер Б, В нарт мөнгийг нь төлчихдөг. Гал зөвхөн Брокер А дээр л асч, бусад байшинд тархахгүйгээр унтарна.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: МӨНГӨӨ ЯАЖ ТӨЛДӨГ ВЭ? – БАТЛАН ДААЛТЫН САН

Та гайхаж магадгүй. “МҮЦКТ тэр их мөнгийг хаанаасаа гаргаж төлөх юм бэ? Тэд чинь мөнгө хэвлэдэг газар биш шүү дээ” гэж.

Маш зөв асуулт. МҮЦКТ эрсдэлийг удирдахын тулд “Хамгаалалтын давхаргууд” (Defense Layers) үүсгэсэн байдаг.

1. Барьцаа хөрөнгө (Margin / Collateral): Брокерууд болон хөрөнгө оруулагчид арилжаанд оролцохын тулд МҮЦКТ-д урьдчилж тодорхой хэмжээний мөнгө буюу “Барьцаа” байршуулдаг. Хэрэв Брокер мөнгөө төлөхгүй бол МҮЦКТ хамгийн түрүүнд энэ барьцааг нь хурааж аваад өрийг нь дарна.

2. Батлан даалтын сан (Guarantee Fund): Энэ бол МҮЦКТ-ийн “Нууц зэвсэг” юм. Брокерууд дундаасаа мөнгө гаргаж нэг том дундын сан бүрдүүлдэг. Хэрэв аль нэг Брокерын барьцаа хөрөнгө нь өрийг нь төлөхөд хүрэлцэхгүй бол энэ “Батлан даалтын сан”-гаас мөнгө авч төлбөрийг барагдуулдаг. Зүйрлэл: Энэ нь жолоочийн хариуцлагын даатгалтай төстэй. Бүгд мөнгө төлж сан бүрдүүлээд, хэн нэг нь осол гаргавал тэр сангаас хохирлыг төлдөг.

3. МҮЦКТ-ийн өөрийн хөрөнгө: Хэрэв бүр их хямрал болж, батлан даалтын сан ч хүрэлцэхгүй бол МҮЦКТ өөрийнхөө компанийн хөрөнгийг гаргаж төлнө.

Энэ олон давхар хамгаалалт байдаг учраас л хөрөнгийн зах зээл дээр “Би мөнгөө авч чадахгүй байх вий” гэсэн айдас байдаггүй юм.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ҮЦТХТ (CSD) БОЛОН МҮЦКТ (MSCH) ХОЁРЫН ЯЛГАА

Олон хүн энэ хоёр байгууллагыг андуурдаг. Хоёулаа л үнэт цаас, төлбөр тооцоо гээд яваад байдаг. Ялгааг нь маш товчхон тайлбарлая.

• ҮЦТХТ (CSD – Depository):

  • Үүрэг: Агуулах, Бүртгэгч.

  • Асуулт: “Хэн, юу эзэмшиж байна вэ?”

  • Зүйрлэл: Улсын бүртгэлийн газар (Гэрчилгээ хадгалдаг).

  • Хариуцах зүйл: Хувьцаа, Бонд (Үнэт цаас).

• МҮЦКТ (MSCH – Clearing House):

  • Үүрэг: Тооцоо бодогч, Эрсдэлийн менежер.

  • Асуулт: “Хэн, хэнд, хэдэн төгрөг төлөх ёстой вэ?”

  • Зүйрлэл: Нотариат + Даатгалын компани (Гэрээг баталгаажуулж, төлбөрийг даадаг).

  • Хариуцах зүйл: Мөнгө, Эрсдэл, Төлбөрийн баталгаа.

Монголд арилжаа хийгдэх үед энэ хоёр байгууллага гар нийлж ажилладаг. МҮЦКТ мөнгөний тооцоог хийж, эрсдэлийг даана. Бүх юм найдвартай болсны дараа ҮЦТХТ хувьцааг данснаас данс руу шилжүүлдэг.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: T+2 ТӨЛБӨРИЙН ЦИКЛ

Та арилжаа хийхдээ “T+2” гэдэг үгийг сонсож байсан байх. Энэ нь “Trade date + 2 days” буюу “Арилжаа хийсэн өдөр + 2 хоног” гэсэн үг.

• Өдөр T (Даваа гараг): Та хувьцаа авах товч дарлаа. МҮЦКТ таны захиалгыг бүртгэж, “Клиринг” хийнэ (Тооцоог бодно). Энэ өдөр таны данснаас мөнгө гарахгүй, зүгээр л түгжигдэнэ.

• Өдөр T+1 (Мягмар гараг): МҮЦКТ бүх Брокеруудтай холбогдож, барьцаа хөрөнгө, мөнгө нь бэлэн эсэхийг шалгаж, эцсийн тооцоог баталгаажуулна.

• Өдөр T+2 (Лхагва гараг): Settlement Day буюу Төлбөр гүйцэтгэх өдөр. Яг энэ өдөр МҮЦКТ мөнгийг худалдагчид, хувьцааг танд албан ёсоор шилжүүлнэ.

Яагаад шууд тэр өдөртөө биш гэж? Учир нь МҮЦКТ тэр их эрсдэлийг тооцоолох, мөнгөө цуглуулах, алдааг шалгах хугацаа хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ технологи хөгжихийн хэрээр дэлхий нийт T+1 (маргааш нь) руу шилжиж байгаа бөгөөд Монгол Улс ч гэсэн удахгүй T+1, бүр T+0 руу шилжих зорилготой байна.

ДҮГНЭЛТ: ЯАГААД ЭНЭ ТАНД ЧУХАЛ ВЭ?

Жирийн иргэн та МҮЦКТ-ийн хаалгаар хэзээ ч орж үзэхгүй байж магадгүй. Таны аппликейшн дээр ч “МҮЦКТ” гэсэн нэр харагдахгүй байж мэднэ. Гэхдээ энэ байгууллага бол таны “Санхүүгийн нойр”-ыг хамгаалж байдаг газар юм.

Та шөнө тайван унтаж чаддаг шалтгаан нь:

• Таны брокер дампуурсан ч МҮЦКТ таны мөнгийг олж өгнө гэдэгт итгэж болно.

• Зах зээл дээр хямрал болсон ч МҮЦКТ системийг нураахгүй барьж чадна.

• Таны зарсан хувьцааны мөнгө заавал орж ирнэ гэсэн баталгаа бий.

Монголын Үнэт Цаасны Клирингийн Төв бол хөрөнгийн зах зээлийн “Зүрхний цохилт”-ыг жигд байлгадаг, цусны даралтыг (эрсдэлийг) хянадаг хамгийн чухал эмч юм. Тэдний ачаар л бид “Бие биедээ итгэхгүй байсан ч, Системд итгэж” арилжаа хийх боломжтой болсон билээ.

Танд өгөх зөвлөгөө: Дараагийн удаа хувьцаа авахдаа 2 хоногийн дараа хувьцаа тань ирэхийг хүлээх зуураа “За, одоо МҮЦКТ миний мөнгийг хамгаалаад, эрсдэлийг тооцоолоод ажиллаж байгаа даа” гэж бодоорой. Энэ нь танд хөрөнгийн зах зээл хэр найдвартай болохыг мэдрүүлэх болно.