МОНГОЛЫН ҮНЭТ ЦААСНЫ ТӨВЛӨРСӨН ХАДГАЛАМЖИЙН ТӨВ (ҮЦТХТ)

Оршил: 1990-ээд оны “Ягаан тасалбар”-аас Дижитал эрин хүртэл

Танай гэрийн шүүгээний мухарт, эсвэл аав ээжийн тань хуучин бичиг баримт дунд “Хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг” гэсэн бичигтэй, ягаан эсвэл цэнхэр өнгөтэй, хуучирч шарласан цааснууд байдаг уу? Магадгүй та түүнийгээ аль хэдийн гээчихсэн, эсвэл “Энэ одоо ямар хэрэг болох вэ дээ” гээд мартчихсан байж болох юм.

1991 онд Монгол Улс социализмаас татгалзаж, зах зээлийн нийгэмд шилжихдээ төрийн өмчийг ард түмэндээ хувьчилж өгсөн түүхтэй. Тэр үед бид хувьцаа гэдгийг “Цаас” гэж ойлгодог байлаа. Хэрэв та “Гутлын үйлдвэр”-ийн хувьцаатай бол тэр нь таны гарт баригдах цаасан гэрчилгээ байх ёстой гэж боддог байв. Гэтэл цаас бол эрсдэл юм. Цаас урагдана, шатна, гээгдэнэ, хулгайд алдагдана. Тэр үед олон мянган хүн цаасан тасалбараа гээснээс болж өмчөөсөө салсан гашуун түүх бий.

Харин өнөөдөр цаг үе өөрчлөгджээ. Та гар утсаараа “АПУ”, “Түмэн Шувуут”, “Хаан Банк”-ны хувьцааг худалдаж авахад таны гарт ямар ч цаас ирэхгүй. Зөвхөн утасны дэлгэц дээр тоо л харагдана. Тэгвэл таны тэр хувьцаа, таны тэр хөрөнгө яг хаана байгаа юм бэ? Агаар дээр үү? Эсвэл брокерын компьютерт уу?

Үгүй ээ. Таны хөрөнгө Монгол Улсын хамгийн найдвартай, хамгийн өндөр хамгаалалттай, төрийн мэдэлд байдаг нэгэн “Дижитал цайз”-д хадгалагдаж байдаг. Тэр цайзын нэр бол “Монголын Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв” (ҮЦТХТ) буюу олон улсын нэршлээр Mongolian Central Securities Depository (MCSD) юм.

Өнөөдөр бид хөрөнгийн зах зээлийн “Хар хайрцаг” гэгддэг, жирийн иргэдэд тэр бүр харагддаггүй ч, бүх системийн аюулгүй байдлыг хангаж байдаг энэ чухал байгууллагын тухай гүнзгийрүүлэн ярилцах болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: “ХАДГАЛАМЖ” ГЭДЭГ ҮГИЙН НУУЦ

Монголчууд бид “Хадгаламж” гэдэг үгийг сонсохоороо шууд л “Банк” гэж боддог. Мөнгөө хадгалуулдаг, хүү авдаг газар. Гэхдээ ҮЦТХТ-ийн “Хадгаламж” гэдэг үг нь банкныхаас тэс өөр утгатай.

Үүнийг ойлгохын тулд Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий Газар (УБЕГ)-тай зүйрлэвэл хамгийн оновчтой болно.

Та байр худалдаж авлаа гэж бодъё. Таны байрны тоосго, цемент, хана тааз нь бодитоор оршин байгаа. Гэхдээ “Энэ байр Доржийнх мөн” гэдгийг нотолдог хамгийн чухал зүйл бол Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ шүү дээ. Тэр гэрчилгээний эх хувь, бүртгэлийн мэдээлэл УБЕГ-ын серверт хадгалагддаг. Хэрэв та байраа зарвал УБЕГ дээр очиж нэрээ шилжүүлдэг.

ҮЦТХТ бол яг үүнтэй ижил, гэхдээ Хувьцааны Улсын Бүртгэл юм.

• Байр = Компанийн хувьцаа.

• УБЕГ = ҮЦТХТ.

Таны хувьцаа Брокерын компани дээр байдаггүй. Таны хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр ч байдаггүй. Таны хувьцаа зөвхөн ҮЦТХТ-ийн мэдээллийн санд, таны регистрийн дугаартай холбогдсон “Төвлөрсөн данс”-д хадгалагддаг. Тиймээс ҮЦТХТ-ийн үндсэн үүрэг бол “Бүртгэл хөтлөгч” (Record Keeper) юм. Тэд хэн, ямар компанийн, хэдэн ширхэг хувьцааг эзэмшиж байгааг албан ёсоор, эцсийн байдлаар баталгаажуулдаг цорын ганц газар билээ.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: БИЕТ БУС ХЭЛБЭРТ ШИЛЖСЭН НЬ (DEMATERIALIZATION)

Одоо “Биет бус” буюу “Dematerialized” гэдэг ойлголтыг задлан үзье. Энэ бол орчин үеийн санхүүгийн ертөнцийн хамгийн том хувьсгал юм.

Хуучин цагт, 1990-ээд онд хүмүүс хувьцаагаа зарахын тулд цаасан тасалбараа бариад брокер дээр очдог байв. Брокер тэр цаасыг нь шалгана, жинхэнэ эсэхийг нь тогтооно, тэгээд өөр хүнд зарна. Шинэ эзэмшигчид нь дахиад цаас хэвлэж өгнө. Энэ процесс хэдэн өдөр, заримдаа хэдэн долоо хоног үргэлжилдэг байв. Бас тэр цаасыг хуурамчаар үйлдэх маш амархан байлаа.

Харин одоо ҮЦТХТ бүх хувьцааг “Биет бус” хэлбэрт шилжүүлсэн. Энэ нь юу гэсэн үг вэ? Энэ нь хувьцаа зүгээр л компьютер дээрх КОД буюу ЭЛЕКТРОН БИЧИЛТ болсон гэсэн үг.

Биет бус хэлбэрийн давуу тал:

1. Хурд: Та утсан дээрээ “Авах” товч дарахад л ҮЦТХТ-ийн сервер дээрх бичилт 1 секундийн дотор өөрчлөгдөнө. “Доржийн данснаас хасаад, Батын данс руу нэмлээ”. Ингээд л болоо. Хэдэн хоног хүлээх шаардлагагүй.

2. Аюулгүй байдал: Та хувьцаагаа гээх боломжгүй. Гал түймэр гарсан ч ҮЦТХТ-ийн серверүүд олон газар нөөцлөгдсөн (Backup) байдаг тул таны хөрөнгө устахгүй.

3. Зардал бага: Цаас хэвлэх, тээвэрлэх, хадгалах зардал байхгүй болсон.

Таны эзэмшиж буй 100 сая төгрөгийн үнэтэй хувьцаа үнэндээ ҮЦТХТ-ийн сервер дээрх хэдхэн килобайт хэмжээтэй тоон мэдээлэл юм. Гэхдээ энэ тоон мэдээлэл нь хууль зүйн хувьд таны өмчлөлийн хамгийн том баталгаа болдог.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: АРИЛЖААНЫ ДАРААХЬ АМЬДРАЛ (CLEARING & SETTLEMENT)

Хөрөнгийн бирж дээр “Авах” товчийг дарсны дараа юу болдог вэ? Бид үүнийг өмнөх бүлгүүдэд цухас дурдсан ч, одоо ҮЦТХТ-ийн өнцгөөс нарийн харъя. Энэ процессыг мэргэжлийн хэллэгээр “Клиринг ба Төлбөр тооцоо” гэдэг.

Энгийнээр бол энэ нь “Мөнгө ба Барааг солилцох” ажил юм. Төсөөлөөд үз дээ. Та онлайнаар бараа захиаллаа.

• Та мөнгөө шилжүүлсэн ч бараагаа авахгүй бол яах вэ?

• Худалдагч бараагаа явуулсан ч мөнгөө авахгүй бол яах вэ? Энэ айдас хөрөнгийн зах зээл дээр ч байдаг. Та сая төгрөгөө өгчихөөд хувьцаагаа авч чадахгүй бол яах вэ?

Яг энд ҮЦТХТ “Супермэн” шиг гарч ирдэг. Тэд DVP (Delivery Versus Payment) буюу “Төлбөрийн эсрэг нийлүүлэлт” гэдэг зарчмыг баримталдаг.

Үйл явц:

1. T+0 (Арилжааны өдөр): Та “АПУ” хувьцаа авах захиалга өгч, хэлцэл хийгдлээ. Энэ үед таны дансан дахь мөнгө, худалдагчийн дансан дахь хувьцаа “Түгжигдэнэ” (Blocked). Хэн нь ч буцаж чадахгүй.

2. Клиринг (Тооцоо нийлэх): ҮЦТХТ-ийн систем шалгана. “За, Батаас 1 сая төгрөг гарах юм байна, Доржоос 1000 ширхэг хувьцаа гарах юм байна. Бүх юм үнэн зөв үү?” гэдгийг нягтална.

3. T+2 (Төлбөр тооцооны өдөр): Арилжаа хийснээс хойш ажлын 2 хоногийн дараа (Одоо T+1 болгох гэж байгаа) ҮЦТХТ яг нэгэн зэрэг шилжүүлэг хийнэ. Таны мөнгийг аваад Доржид өгнө, Доржийн хувьцааг аваад танд өгнө.

Энэ системийн ачаар та танихгүй хүнтэй наймаа хийж байгаа ч хэзээ ч залилуулахгүй. ҮЦТХТ бол энэ наймааны “Баталгаат зуучлагч” юм.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: 1072 ХУВЬЦАА БА ИРГЭН БҮРИЙН ХОЛБОО

ҮЦТХТ-ийг жирийн иргэдтэй холбодог хамгийн том гүүр бол “Эрдэнэс Тавантолгой” (ЭТТ)-н 1072 хувьцаа юм.

Монгол Улсын 3 сая гаруй иргэн бүгд энэ компанийн хувьцаа эзэмшигч. Тэр 3 сая хүний нэр, регистрийн дугаар, хэн нь хэдэн хувьцаатай байгааг хэн бүртгэж, хэн хадгалж байгаа вэ? Мэдээж ҮЦТХТ.

Та “Эрдэнэс Тавантолгой”-н ногдол ашиг авч байсан уу? Таны дансанд гэнэт мөнгө орж ирдэг дээ. Тэр мөнгийг хэн тараадаг вэ? Процесс ингэж явагддаг:

1. “Эрдэнэс Тавантолгой” компани ашгаасаа иргэдэд тараах мөнгөө (жишээ нь 300 тэрбум төгрөг) ҮЦТХТ-ийн данс руу шилжүүлнэ.

2. ҮЦТХТ өөрийн мэдээллийн сангаас 3 сая иргэний бүртгэлийг шүүнэ. (Хэн нь нас барсан, хэн нь шинээр төрсөн, хэн нь хувьцаагаа зарсан гэх мэт).

3. ҮЦТХТ иргэн бүрийн банкны данс руу, эсвэл хүүхдийн мөнгөний данс руу ногдол ашгийг нь яг таг хуваарилж шилжүүлнэ.

Тэгэхээр та хөрөнгийн бирж дээр тоглодоггүй байсан ч, та аль хэдийн ҮЦТХТ-ийн харилцагч болчихсон, тэдний үйлчилгээг авч байдаг гэсэн үг.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: БРОКЕР ДАМПУУРВАЛ ЯАХ ВЭ? (ХАМГИЙН ЧУХАЛ АСУУЛТ)

Хөрөнгө оруулагчдын хамгийн их айдаг зүйл бол: “Би мөнгөө Голомт Капиталд (эсвэл өөр брокерт) өгчихсөн. Хэрэв Голомт Капитал дампуурчихвал миний хувьцаа яах вэ?”

Энэ бол ҮЦТХТ-ийн оршин тогтнох гол шалтгаан юм. Хариулт нь: ТАНЫ ХУВЬЦАА 100% АЮУЛГҮЙ ҮЛДЭНЭ.

Яагаад? Брокерын компани таны хувьцааг өөрийнхөө сейфэнд хадгалдаггүй гэдгийг бид дээр ярьсан. Брокер бол зүгээр л таныг ҮЦТХТ-тэй холбож өгдөг “Утасны шугам” шиг зүйл. Хэрэв утасны шугам тасарвал (Брокер дампуурвал), таны ярьж байсан хүн (ҮЦТХТ дээрх хувьцаа) алга болохгүй. Та зүгээр л өөр утасны шугам (Өөр брокер) ашиглаад холбогдож болно.

ҮЦТХТ дээр таны хөрөнгө Брокерын хөрөнгөөс ТУСДАА (Segregated) хадгалагддаг. Брокерын өр нэхэгчид таны хувьцаанд гар хүрэх эрхгүй. Энэ бол хөрөнгийн зах зээлийн “Алтан дүрэм” юм.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: ИРЭЭДҮЙН ТЕХНОЛОГИ БА ОЛОН УЛСЫН ХОЛБОО

ҮЦТХТ зөвхөн дотооддоо ажиллаад зогсохгүй, дэлхийтэй холбогдож байна.

1. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид: Америкийн томоохон сангууд, жишээ нь “BlackRock” Монголд хөрөнгө оруулахдаа “Танай улсад миний хувьцааг хадгалах найдвартай газар байна уу?” гэж хамгийн түрүүнд асуудаг. ҮЦТХТ олон улсын стандартад нийцсэн байж л гадаадын доллар Монголд орж ирдэг. Одоо ҮЦТХТ нь “Clearstream” зэрэг дэлхийн аварга хадгаламжийн төвүүдтэй холбогдож, гадаадын хүн Монголын хувьцааг, Монгол хүн гадаадын хувьцааг (Apple, Tesla) эндээсээ авах гүүрийг барьж байна.

2. Блокчейн технологи: Ирээдүйд ҮЦТХТ блокчейн технологи ашиглаж магадгүй. Ингэснээр бүртгэл улам найдвартай болж, T+2 гэж 2 хоног хүлээхгүйгээр T+0 буюу арилжаа хийгдсэн тэр мөчид мөнгө, хувьцаа солигддог болох боломжтой.

ДҮГНЭЛТ: ТАНЫ ХӨРӨНГИЙН “ХАМГААЛАГЧ САХИУС”

Эцэст нь дүгнэхэд, Монголын Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв (ҮЦТХТ) бол:

• Таны өмчийн Гэрчилгээ.

• Таны арилжааны Шүүгч.

• Таны хөрөнгийн Хамгаалагч.

• Таны ногдол ашгийг түгээгч Нягтлан юм.

Энэ байгууллага байснаар та шөнө тайван унтаж болно. Таны худалдаж авсан “Хаан Банк”-ны хувьцаа, таны эзэмшдэг “Тавантолгой”-н хувьцаа хэзээ ч алга болохгүй, хэзээ ч хуурамчаар үйлдэгдэхгүй.

Танд өгөх зөвлөгөө: Та өөрийн нэр дээр ямар хувьцаа байгааг шалгахыг хүсвэл:

1. “NetCapital” аппликейшнийг татаж аваад шалгаж болно.

2. Эсвэл E-Mongolia дээрээс “Үнэт цаасны дансны үлдэгдэл шалгах” үйлчилгээг ашиглаж болно. Энэ нь танд ҮЦТХТ-ийн мэдээллийн санд шууд нэвтэрч, өөрийн “Дижитал хөрөнгө”-өө харах боломжийг олгоно. Өнөөдөр л шалгаад үзээрэй!