МХБ-ИЙН ТҮҮХ, ҮҮРЭГ, АЧ ХОЛБОГДОЛ

Оршил: Хотын төв дэх чимээгүй гэрч

Улаанбаатар хотын төв цэг, жанжин Сүхбаатарын талбайн баруун хойд өнцөгт нэгэн түүхэн барилга сүндэрлэдэг. Сонгодог загвартай, ягаан өнгийн фасадтай, баганан нүүртэй энэ барилгыг мэдэхгүй монгол хүн ховор биз ээ. Ихэнх хүмүүс түүнийг зүгээр л “Хөрөнгийн бирж” гэж нэрлэдэг. Зарим нь хажуугаар нь өнгөрөхдөө “Энд нэг баячууд л юм хийдэг байх” гэж боддог бол, зарим нь 1990-ээд оны цэнхэр, ягаан тасалбарын дурсамжаа сэргээдэг.

Гэтэл яг үнэндээ энэ барилга, энэ байгууллага бол зүгээр нэг оффис биш юм. Энэ бол Монгол Улсын чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн “Зүрх” нь юм. Хэрэв Нарантуул зах дээр бидний өмсөх хувцас, идэх хоолны худалдаа явагддаг бол, энэ ягаан байшин дотор Монгол Улсын баялаг, үйлдвэрүүд, ирээдүйн хөгжлийн худалдаа явагддаг.

Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ) буюу Mongolian Stock Exchange (MSE) гэж чухам юу вэ? Тэр яагаад заавал байх ёстой вэ? Түүний хаалгаар орж үзээгүй жирийн иргэн танд энэ байгууллага ямар хамаатай вэ? Энэ бүх асуултад хариулахын тулд бид цаг хугацааны аялал хийж, эдийн засгийн хамгийн том “Зах”-ын дотоод амьдралтай танилцах хэрэгтэй болно.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ТҮҮХЭН ЗАМНАЛ – КИНО ТЕАТРААС ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ХҮРТЭЛ

МХБ-ийн түүх бол Монголын ардчиллын түүхтэй салшгүй холбоотойн дээр маш сонирхолтой эхлэлтэй.

Тэртээ 1991 он. Монгол Улс социализмаас капитализм руу шилжиж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт хөл тавьж байсан үе. Төрийн өмчид байсан бүх үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүдийг ард түмэнд хувьчилж өгөх их ажил өрнөж байв. Гэхдээ яаж? Хүн бүрд үйлдвэрийн тоосгыг хуваагаад өгч болохгүй шүү дээ.

Тиймээс “Хөрөнгийн бирж” байгуулах шаардлага гарав. Тухайн үед тусгай зориулалтын барилга байгаагүй тул хуучнаар “Элдэв-Очир” нэрэмжит кино театрын барилгыг засварлаж, Хөрөнгийн бирж болгон өөрчилсөн түүхтэй. Ингэж л өнөөдрийн бидний мэдэх ягаан байшин түүхэн үүргээ гүйцэтгэж эхэлсэн юм.

Цэнхэр, Ягаан тасалбарын эрин Энэ үеийг дурсахгүйгээр МХБ-ийн тухай ярих боломжгүй. Төрөөс иргэн бүрд хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг буюу “Тасалбар” тараасан. Хүмүүс тэр тасалбараараа “Гутал” ХК, “Талх Чихэр” ХК, “Говь” ХК зэрэг үйлдвэрүүдийн хувьцааг худалдаж авч байв. Тухайн үед арилжаа яаж явагддаг байсан бэ? Компьютер, интернэт байсангүй. Биржийн зааланд брокерууд цугларч, самбар дээр шохойгоор үнэ бичиж, чанга хашхиралдан үнэ хаялцдаг байлаа. Энэ бол МХБ-ийн “Хүүхэд нас” байв.

Харин өнөөдөр, 30 гаруй жилийн дараа МХБ бол дэлхийн жишигт нийцсэн технологитой, олон улсын хөрөнгө оруулагчид орж ирдэг, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ хүртэл биржээрээ зардаг орчин үеийн байгууллага болон хөгжжээ.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ГОЛ ҮҮРЭГ – ТӨВЛӨРСӨН ЗАХ ЗЭЭЛ (THE CENTRALIZED MARKETPLACE)

Одоо МХБ-ийн үндсэн мөн чанарыг ярилцъя. МХБ гэж яг юу вэ?

Хамгийн энгийнээр тайлбарлавал: МХБ бол “ЗАХ” юм. Нарантуул зах дээр худалдагч (бараатай хүн) болон худалдан авагч (мөнгөтэй хүн) хоёр уулзаж наймаа хийдэгтэй яг адилхан. Гэхдээ МХБ дээр жинсэн өмд биш, “Үнэт цаас” (Хувьцаа, Бонд) зарагддаг.

Гэхдээ яагаад заавал “Төвлөрсөн” байх ёстой гэж? Би фэйсбүүкээр хувьцаагаа зарж болдоггүй юм уу? Энд л МХБ-ийн хамгийн чухал үүрэг гарч ирдэг.

1. Итгэлцлийн төв цэг: Хэрэв та танихгүй хүнээс фэйсбүүкээр “АПУ”-гийн хувьцаа авах гээд мөнгөө шилжүүлчихвэл тэр хүн таныг блоклоод алга болчих эрсдэлтэй. Харин МХБ дээр ийм зүйл хэзээ ч болохгүй. МХБ бол худалдагч, худалдан авагч хоёрын дунд зогсож буй “Батлан даагч” юм. Тэнд хийгдсэн хэлцэл бүр баталгаатай.

2. Шударга үнэ тогтоох цэг: Нарантуул дээр нэг лангуу өмдөө 50 мянга гэж байхад, нөгөө лангуу 40 мянга гэж байж магадгүй. Та хямдыг нь хайж гүйдэг. Харин МХБ дээр бүх захиалга нэг дор, нэг системд төвлөрдөг тул тухайн мөчид “АПУ”-гийн хувьцаа яг хэдэн төгрөг вэ гэдэг ГАНЦ ҮНЭ тогтдог. Үүнийг “Зах зээлийн ханш” гэнэ.

3. Бүх нийтийн оролцоо: Энд зөвхөн Бат, Дорж хоёр биш, Америкийн хөрөнгө оруулалтын сан, Монголын тэтгэврийн сан, томоохон банкууд гээд бүгд нэгэн зэрэг оролцдог. Ийм олон тоглогч нэг дор цуглаж байж л “Зах зээл” амьд байна.

Тэгэхээр МХБ-ийн гол үүрэг бол “Худалдагч, Худалдан авагч хоёрыг аюулгүй, шударга, нээлттэй орчинд уулзуулах” явдал юм.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ҮНДСЭН ЧИГ ҮҮРГҮҮД – ЯГААН БАЙШИН ДОТОР ЮУ БОЛДОГ ВЭ?

МХБ нь зүгээр нэг байшин биш, маш нарийн зохион байгуулалттай механизм гэдгийг бид мэдлээ. Тэгвэл тэд өдөр тутам яг юу хийдэг вэ? Үндсэн гурван том функцийг нь задалж үзье.

1. Цахим арилжааны платформ (The Electronic Engine)

2012 он хүртэл МХБ-ийн арилжаа харьцангуй удаан байв. Харин Лондонгийн Хөрөнгийн Биржтэй хамтран ажилласны үр дүнд дэлхийн хамгийн шилдэг “Millennium IT” системийг нэвтрүүлсэн.

Энэ бол МХБ-ийн “Зүрх” юм. Та гар утсаараа захиалга өгөхөд тэр захиалга интернэтээр дамжин МХБ-ийн серверт очдог. Энэ сервер нь секундэд сая сая захиалгыг боловсруулах хүчин чадалтай.

• “Бат 100 төгрөгөөр авах гэж байна.”

• “Дорж 100 төгрөгөөр зарах гэж байна.” Систем энэ хоёрыг хормын дотор олж хараад “Хэлцэл хийгдлээ!” гэж бүртгэдэг.

Энэ систем байхгүй бол өнөөдрийн “Апекс”, “Голомт капитал” зэрэг гоё аппликейшнууд ажиллах боломжгүй байсан. МХБ бол энэ технологийн дэд бүтцийг тасралтгүй, гацаагүй ажиллуулах үүрэгтэй инженер юм.

2. Бүртгэлийн шалгуур буюу “Хаалгач” (Listing Rules)

МХБ дээр дурын компани хувьцаагаа зарж болох уу? Жишээ нь, таны найз “Талхны цех”-ээ МХБ дээр бүртгүүлье гэвэл болох уу? Үгүй ээ. МХБ бол “Элит клуб” шиг хатуу шалгууртай. Тэд “Бүртгэлийн журам” (Listing Rules) гэдэг зүйлээр дамжуулан муу компаниудыг шүүж, сайн компаниудыг оруулдаг.

МХБ компаниудыг 3 ангилалд (I, II, III) хуваадаг:

• I ангилал (Дээд лиг): АПУ, Хаан Банк, Голомт Банк, Түмэн Шувуут гэх мэт. Эдгээр нь ашигтай ажилладаг, тайлангаа ил тод гаргадаг, засаглал сайтай компаниуд.

• II ангилал: Дунд зэргийн компаниуд.

• III ангилал: Жижиг эсвэл эрсдэлтэй компаниуд.

МХБ-ийн мэргэжилтнүүд компаниудыг байнга хянадаг. “Та нар тайлангаа хугацаанд нь өгсөнгүй”, “Танай захирал хууль зөрчсөн байна” гэх мэт зөрчил гарвал МХБ тухайн компанийн арилжааг зогсоох, эсвэл бүр хөөж гаргах (Delisting) эрхтэй. Энэ нь хөрөнгө оруулагч таныг эрсдэлээс хамгаалж буй үйлдэл юм.

3. Мэдээллийн ил тод байдал (Data Dissemination)

Мэдээлэл бол мөнгө. Хөрөнгийн зах зээл дээр энэ үг бүр ч үнэн. МХБ-ийн нэг чухал үүрэг бол “Мэдээлэгч” байх явдал юм.

• Ханшийн мэдээлэл: Өглөө 10:00 цагт арилжаа эхлэхээс 13:00 цагт хаагдах хүртэл ханш хэрхэн хөдөлж байгааг МХБ секунд тутамд олон нийтэд зарладаг. Таны утсан дээрх ногоон, улаан тоонууд бол МХБ-ээс ирж буй өгөгдөл юм.

• Компанийн мэдээ: “Говь ХК-ийн ашиг 20% өслөө”, “Монгол Шуудан ХК ногдол ашиг тараана” гэх мэт чухал мэдэгдлүүдийг МХБ өөрийн сайтаар дамжуулан хөрөнгө оруулагчдад хүргэдэг.

Хэрэв МХБ энэ мэдээллийг нуувал, эсвэл зөвхөн цөөн хүнд өгвөл зах зээл шударга бус болно. Тиймээс МХБ бол “Шилэн байшин” байх ёстой.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ШИНЭ ЭРИН ҮЕ – УУЛ УУРХАЙН БИРЖ

МХБ-ийн тухай ярихдаа сүүлийн үед гарсан нэгэн том хувьсгалыг дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Энэ бол “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний бирж” юм.

Өмнө нь Монгол Улс нүүрсээ хил дээр аваачаад, цаад талын худалдан авагчийн хэлсэн үнээр, эсвэл далд гэрээгээр зардаг байсан. Энэ нь авлига, хулгайн үүр уурхай болж байв. (Нүүрсний хулгайн дуулианыг санаж байгаа биз дээ?).

Харин 2023 оноос эхлэн Засгийн газрын шийдвэрээр нүүрс, төмрийн хүдэр, зэс зэрэг баялгийг МХБ-ээр дамжуулан, нээлттэй дуудлага худалдаагаар зардаг болсон.

• Одоо Хятадын худалдан авагчид МХБ-ийн систем рүү орж, үнэ хаялцаж нүүрс авдаг болсон.

• Үр дүнд нь нүүрсний үнэ өсөж, Монгол Улсад орж ирэх валютын урсгал нэмэгдсэн.

МХБ одоо зөвхөн хувьцаа зардаг газар биш, Монголын баялгийг дэлхийд үнэ хүргэж зардаг том талбар болон өргөжжээ.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ЭНГИЙН ИРГЭН ТАНД ЯМАР ХАМААТАЙ ВЭ?

Та “Би хувьцаа авдаггүй юм чинь МХБ надад ямар ч хамаагүй” гэж бодож магадгүй. Гэхдээ энэ нь буруу юм. МХБ-ийн үйл ажиллагаа таны амьдралд шууд бусаар, гэхдээ маш хүчтэй нөлөөлдөг.

1. Тэтгэвэр ба Хадгаламж: Таны банкинд хадгалуулсан мөнгө, нийгмийн даатгалд төлсөн шимтгэл чинь зүгээр сейфэнд хэвтдэггүй. Тэр мөнгөний тодорхой хэсэг нь МХБ дээрх Засгийн газрын бонд, эсвэл том компаниудын хувьцаанд хөрөнгө оруулалт болж эргэлдэж байдаг. МХБ сайн ажиллавал эдийн засаг өсөж, таны мөнгөний үнэ цэн хадгалагдана.

2. Баялаг хуваарилалт: “Эрдэнэс Тавантолгой”-н 1072 хувьцаа бол МХБ-ээр дамжиж танд ирсэн баялаг. Ирээдүйд энэ хувьцаа МХБ дээр арилжаалагдаж эхэлбэл та түүнийг зарж мөнгө болгох, эсвэл ногдол ашиг авах боломжтой болно. МХБ бол байгалийн баялгийг иргэн бүрд хүртээх гол суваг юм.

3. Инфляц ба Ханш: Уул уурхайн биржээр нүүрсээ үнэтэй зарж чадвал Монголд их доллар орж ирнэ. Доллар их байвал төгрөгийн ханш тогтворжиж, юмны үнэ өсөхгүй байхад тустай.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: ИРЭЭДҮЙН ТӨСӨӨЛӨЛ

МХБ цаашид хэрхэн хөгжих вэ? Тэд одоо “Олон улсын бирж” болох зорилго тавин ажиллаж байна.

• Давхар бүртгэл: Монголын компаниуд гадаадын бирж дээр, гадаадын компаниуд Монголын бирж дээр бүртгэгдэх.

• Шинэ бүтээгдэхүүн: Зөвхөн хувьцаа биш, “Ногоон бонд” (Байгальд ээлтэй төсөл), “ETF” (Олон компанийн багц) зэрэг дэлхийн жишигт нийцсэн бүтээгдэхүүнүүд гарч ирнэ.

• 24 цагийн арилжаа: Технологи хөгжихийн хэрээр биржийн цагийн хуваарь улам уртсаж, хүмүүс ажлын бус цагаар ч арилжаа хийх боломжтой болно.

ДҮГНЭЛТ

Сүхбаатарын талбайн баруун хойд өнцөгт орших тэр “Ягаан байшин” бол зүгээр нэг барилга биш ажээ. Энэ бол:

• Монголын бизнесийн ертөнцийн “Шударга шүүх”.

• Хөрөнгө оруулагч, үйлдвэрлэгч хоёрын уулздаг “Алтан гүүр”.

• Улс орны хөгжлийг хэмждэг “Барометр”.

Хэрэв та санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрэхийг хүсэж байвал, хэрэв та Монгол Улсынхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, үр шимийг нь хүртэхийг хүсэж байвал МХБ-ийн үйл ажиллагааг сонирхож, судалж, оролцож эхлээрэй.

Энэ “Зах” дээрх боломж хүн бүрд нээлттэй. Та ч гэсэн энэ захын нэгэн амжилттай наймаачин (хөрөнгө оруулагч) болох бүрэн боломжтой юм.

Танд өгөх бяцхан даалгавар: Маргааш ажлын өдөр, 10:00 – 13:00 цагийн хооронд Монголын Хөрөнгийн Биржийн вэбсайт (www.mse.mn) руу нэг ороод үзээрэй. Тэнд ямар компаниудын хувьцаа идэвхтэй арилжаалагдаж байна, “ТОП-20 индекс” улаан байна уу, ногоон байна уу гэдгийг харах нь таны санхүүгийн мэдлэгт нэмэр болох эхний алхам шүү.