АРИЛЖААНЫ МЕХАНИЗМ БА АНГИЛАЛ

Оршил: Чимээгүй дайн ба Үл үзэгдэгч шүүгч

Та “Wall Street” гэдэг киног үзсэн үү? Тэр кинон дээр олон зуун залуус том зааланд цуглаад, цаас барьж гүйлдээд, бие бие рүүгээ хашхиралдаж, утсаар ярьж, галзуу юм шиг арилжаа хийдэг дээ. “Авна!”, “Зарна!”, “Үнэ өслөө!” гэж хашхиралдах тэр дүр зураг бол 20-р зууны хөрөнгийн биржийн төрх байлаа. Монголын Хөрөнгийн Бирж ч гэсэн 1990-ээд онд яг ийм дүр зурагтай, ягаан тасалбар барьсан брокерууд самбар дээр шохойгоор үнэ бичээд гүйдэг байсан түүхтэй.

Гэтэл өнөөдөр та МХБ-ийн байранд орвол тийм чимээ шуугиан, хашхираан сонсохгүй. Нам гүм. Зөвхөн компьютерын сэнсний дуу, ганц нэг хүний шивнэлдэх чимээ л сонсогдоно. Гэхдээ энэ нам гүм байдлын цаана өнөөх “Талх” ХК, “АПУ”, “Говь”-ийн хувьцааны төлөөх ширүүн тулаан, тэрбум тэрбумын гүйлгээ секунд тутамд явагдаж байдаг.

Энэ бүхнийг хэн зохицуулж байна вэ? Хэн “Бат яллаа”, “Дорж алдлаа” гэдэг шүүлтийг хийж байна вэ? Энэ бол хүн биш. Энэ бол дэлхийн хамгийн шилдэг технологи, супер компьютер юм.

Өнөөдөр бид Монголын Хөрөнгийн Биржийн “Зүрх” болсон Millennium IT систем болон компаниудыг зиндаагаар нь ялгадаг “Гурван самбар” (Board)-ын нууц ертөнцөөр аялах болно. Энэ аялал таныг хаана эрсдэл багатай, хаана аюултай вэ гэдгийг ялгаж салгахад туслах газрын зураг болох юм.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: АРИЛЖААНЫ МЕХАНИЗМ – “MILLENNIUM IT” ГЭДЭГ ТАРХИ

2012 онд Монголын хөрөнгийн зах зээлд нэгэн хувьсгал гарсан юм. Тэр болтол бид хуучирсан, удаан системтэй байсан бол Лондонгийн Хөрөнгийн Биржтэй хамтран дэлхийн хамгийн хурдан, хамгийн найдвартай арилжааны систем болох “Millennium IT”-г нэвтрүүлсэн юм.

Энэ бол зүгээр нэг Windows суулгасан компьютер биш. Энэ бол Лондон, Милан, Йоханнесбург зэрэг дэлхийн санхүүгийн төвүүдэд ашиглагддаг, секундэд сая сая захиалгыг боловсруулах чадвартай “Супер Тархи” юм. Та гар утсаараа захиалга өгөхөд энэ “Тархи” хэрхэн ажилладаг вэ?

Цахим дуудлага худалдаа (Electronic Auction) – Үл үзэгдэгч алх

МХБ-ийн арилжаа бол мөн чанартаа “Дуудлага худалдаа” юм. Гэхдээ энэ нь “Нэг, хоёр, гурав… зарлаа!” гэж алх цохидог хүн байхгүй, бүх зүйл автоматаар, цахимаар явагддаг.

Энэхүү дуудлага худалдаа нь хоёр үндсэн дүрэмтэй. Энэ дүрмийг ойлгочихвол та үнэ яагаад өсөж, унадагийг ойлгоно.

Дүрэм 1: Үнийн давуу эрх (Price Priority) Хамгийн өндөр үнэ санал болгосон худалдан авагч, хамгийн хямд үнэ санал болгосон худалдагч түрүүлж үйлчлүүлнэ.

Жишээ: Та “Түмэн Шувуут”-ын хувьцааг зарах гэж байна.

• Худалдан авагч А: “Би 500 төгрөгөөр авъя.”

• Худалдан авагч Б: “Би 510 төгрөгөөр авъя.” “Millennium IT” систем автоматаар Б-ийн захиалгыг түрүүлж биелүүлнэ. Яагаад гэвэл тэр илүү өндөр үнэ санал болгосон. Хэн их мөнгө амлана, тэр түрүүлж авна.

Дүрэм 2: Цаг хугацааны давуу эрх (Time Priority) Хэрэв хоёр хүн яг ижил үнэ санал болговол яах вэ? Энэ үед “Хэн түрүүлж захиалгаа өгсөн бэ?” гэдгийг харна.

Жишээ:

• Худалдан авагч А: “510 төгрөгөөр авъя” (Өглөө 10:00:01 цагт дарсан).

• Худалдан авагч Б: “510 төгрөгөөр авъя” (Өглөө 10:00:05 цагт дарсан). Систем А-ийн захиалгыг түрүүлж биелүүлнэ. Секундийн зөрүү энд шийдвэрлэх үүрэгтэй.

Захиалгын сан (The Order Book)

Таныг аппликейшн дээрээ захиалга өгөхөд тэр захиалга шууд биелэхгүй байж магадгүй. Тэр үед таны захиалга “Захиалгын сан” буюу хүлээлгийн жагсаалт руу ордог.

Энэ зургийг та төсөөлөөд үз дээ.

• Зүүн талд: Авах хүсэлтэй хүмүүсийн дараалал (Хамгийн өндөр үнээр авах хүн хамгийн дээр).

• Баруун талд: Зарах хүсэлтэй хүмүүсийн дараалал (Хамгийн хямд үнээр зарах хүн хамгийн дээр).

Зах зээлийн үнэ яг энэ хоёр дарааллын уулзвар дээр тогтдог. Хэрэв авах хүмүүс олон болж, үнээ нэмээд эхэлбэл, зарах хүмүүс үнээ автоматаар өсгөнө. Ингэж л хувьцааны график дээш доош хөдөлдөг. Энэ бүхнийг “Millennium IT” систем зохицуулдаг бөгөөд хүн хөндлөнгөөс оролцох, будлиантуулах ямар ч боломжгүйгээрээ шударга систем юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ЗАХ ЗЭЭЛИЙН АНГИЛАЛ – МХБ-ИЙН ГУРВАН “ЗИНДАА”

Одоо “Millennium IT” систем дотор арилжаалагдаж буй тэр олон зуун компанийг яаж ялгах вэ? Та дэлгүүрт ороход барааг “Тансаг зэрэглэл”, “Дундаж”, “Хямдралтай” гэж ангилсан байдаг даа? Хөрөнгийн бирж дээр ч гэсэн компаниудыг яг ингэж ангилдаг. Бид үүнийг “Самбар” (Board) буюу “Ангилал” (Tier) гэж нэрлэдэг.

Монголын Хөрөнгийн Бирж хувьцаат компаниудаа үндсэн 3 ангилалд хуваадаг: 1-р ангилал, 2-р ангилал, 3-р ангилал. Энэ ангилал бол хөрөнгө оруулагч танд өгч буй “Эрсдэлийн дохио” юм. Та аль ангиллын компанийг сонгохоос хамаарч таны эрсдэл болон ашиг өөр өөр байна.

1. НЭГДҮГЭЭР АНГИЛАЛ (TIER 1) – “ДЭЭД ЛИГ” БУЮУ “ХААНУУДЫН ЭГНЭЭ”

Энэ ангилалд Монголын хамгийн том, хамгийн найдвартай, хамгийн шилдэг засаглалтай компаниуд багтдаг. Тэднийг хөрөнгийн зах зээлийн “Blue Chips” (Цэнхэр чипүүд) гэж нэрлэдэг.

Шалгуур нь юу вэ? Энэ “VIP өрөө”-нд орохын тулд компани маш өндөр шалгуур давах ёстой:

• Зах зээлийн үнэлгээ: Маш өндөр байх ёстой (Жишээ нь 10 тэрбумаас дээш).

• Ашиг: Сүүлийн жилүүдэд тогтмол ашигтай ажилласан байх.

• Ил тод байдал: Тайлангаа олон улсын стандартаар гаргадаг, вэбсайт нь тогтмол шинэчлэгддэг, хөрөнгө оруулагчидтай байнга уулздаг байх.

• Хөрвөх чадвар: Хувьцаа нь өдөр бүр идэвхтэй арилжаалагддаг байх.

Жишээ компаниуд:

• АПУ ХК: Монголын шингэн хүнсний мангас.

• Хаан Банк, Голомт Банк: Банкны салбарын акулууд.

• Монгол Шуудан ХК: Ложистикийн тэргүүлэгч.

• Түмэн Шувуут ХК: Хүнсний салбарын төлөөлөл.

Хөрөнгө оруулагч танд юу хэрэгтэй вэ? Хэрэв та эрсдэлд дургүй, мөнгөө найдвартай өсгөхийг хүсдэг, жил бүр тогтмол ногдол ашиг авах сонирхолтой бол 1-р ангиллын компаниудыг сонгоорой. Эдгээр компаниуд дампуурах эрсдэл маш бага. Та хүссэн үедээ хувьцаагаа зарж (Хөрвөх чадвар сайн) мөнгөө гаргаж авч чадна.

2. ХОЁРДУГААР АНГИЛАЛ (TIER 2) – “ДУНДАЖ ДАВХАРГА” БУЮУ “ӨСӨЛТТЭЙ КОМПАНИУД”

Энэ ангилалд үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн, өсөж яваа, гэхдээ 1-р ангиллын акулууд шиг тийм том болоогүй дунд зэргийн компаниуд багтдаг.

Шалгуур нь:

• Зах зээлийн үнэлгээ нь дундаж түвшинд.

• Тайлан тооцоо нь журмын дагуу гардаг ч, 1-р ангилал шиг “төгс” байх албагүй.

• Арилжааны идэвх нь 1-р ангиллыг бодвол арай бага. Та хувьцаагаа зарах гэж 1-2 хоног хүлээж магадгүй.

Онцлог: Энэ ангилалд “Ирээдүйн аваргууд” нуугдаж байдаг. Өнөөдөр жижиг байгаа ч, 5 жилийн дараа АПУ шиг том болох боломжтой компаниуд энд бий. Жишээ нь: Шинэ технологийн компаниуд, жижиг үйлдвэрүүд, барилгын компаниуд энд байж болно.

Хөрөнгө оруулагч танд юу хэрэгтэй вэ? Хэрэв та жаахан эрсдэл үүрэхэд бэлэн, гэхдээ ирээдүйд хувьцааны үнэ нь 2-3 дахин өсөх боломжтой компанийг хайж байгаа бол 2-р ангиллыг сонирхоорой. Энд ногдол ашиг бага байж магадгүй ч, өсөлтийн потенциал өндөр байдаг.

3. ГУРАВДУГААР АНГИЛАЛ (TIER 3) – “ЗЭРЛЭГ ӨРНӨД” БУЮУ ЭРСДЭЛТЭЙ БҮС

Энэ ангилалд МХБ-ийн компаниудын хамгийн олонх нь багтдаг боловч, хамгийн болгоомжтой хандах ёстой хэсэг юм. Энд хоёр төрлийн компани байдаг:

1. Шинэ стартапууд: Дөнгөж IPO хийж байгаа, жижигхэн боловч ирээдүйтэй байж болох компаниуд.

2. “Зомби” компаниуд: 1990-ээд онд хувьчлагдаад, одоо үйл ажиллагаа нь зогссон, эсвэл дампуурлын ирмэг дээр байгаа, тайлангаа гаргадаггүй хуучин үйлдвэрүүд.

Шалгуур нь:

• Шалгуур маш бага. Бараг л бүртгүүлсэн компани болгон энд ордог.

• Ил тод байдал муу. Зарим нь жилдээ ганц удаа л тайлангаа өгдөг, зарим нь бүр өгдөггүй.

• Хөрвөх чадвар маш муу. Та энэ ангиллын компанийн хувьцааг авчихвал, буцаагаад зарах хүн олдохгүй 6 сар, 1 жил болох эрсдэлтэй.

Яагаад энд хөрөнгө оруулдаг вэ? Зарим туршлагатай хөрөнгө оруулагчид эндээс “Алмаз” хайдаг. Жишээ нь, хуучин үйл ажиллагаагүй байсан “Хүрэн нүүрсний уурхай”-г шинэ хөрөнгө оруулагч худалдаж аваад, үйл ажиллагааг нь сэргээвэл хувьцааны үнэ нь 100 дахин өсөх боломжтой. Гэхдээ энэ бол Мөрийтэй тоглоом-той төстэй. Та мөнгөө 100 дахин өсгөж болно, эсвэл 0 болгож ч болно.

Зөвлөмж: Хэрэв та анхлан суралцагч бол 3-р ангиллаас хол байхыг зөвлөж байна. Энд зөвхөн “Мэргэжлийн ангуучид” л тоглодог.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ЗИНДААГААР НЬ ЭРСДЭЛЭЭ УДИРДАХ НЬ

Одоо та МХБ-ийн “Гурван самбар”-ын ялгааг мэддэг боллоо. Үүнийг ашиглан өөрийн хөрөнгө оруулалтын багцыг хэрхэн бүрдүүлэх вэ?

Танд 10 сая төгрөг байна гэж бодъё. Ухаалаг хөрөнгө оруулагч мөнгөө дараах байдлаар хуваарилдаг:

1. Аюулгүй бүс (70% – 7 сая төгрөг): Үүнийг 1-р ангиллын компаниудад (АПУ, Хаан Банк г.м) хийнэ. Энэ мөнгө танд жил бүр ногдол ашиг авчирна, алдагдах эрсдэл бага. Энэ бол таны багцын “Суурь”.

2. Өсөлтийн бүс (20% – 2 сая төгрөг): Үүнийг 2-р ангиллын ирээдүйтэй компаниудад хийнэ. Энэ мөнгө өсөх магадлалтай.

3. Туршилтын бүс (10% – 1 сая төгрөг): Үүнийг 3-р ангиллын компаниудад, эсвэл шинэ IPO-д хийж болно. Энэ мөнгөөр та эрсдэл үүрч, аз туршиж үзнэ. Алдсан ч таны амьдралд нөлөөлөхгүй, харин оновол их ашиг өгнө.

ДҮГНЭЛТ: ГАЗРЫН ЗУРГАА АШИГЛА

Хөрөнгийн бирж гэдэг бол харанхуй өрөө биш ээ. “Millennium IT” систем бол тэр өрөөг гэрэлтүүлэгч, шударга шүүгч юм. Харин “1, 2, 3-р ангилал” гэдэг бол таныг төөрөхөөс сэргийлэх замын тэмдэг, газрын зураг юм.

• Та тайван, тухтай аялахыг хүсвэл 1-р ангиллын засмал замаар яв.

• Та жаахан бартаатай ч, хурдан давхихыг хүсвэл 2-р ангиллын шороон замаар яв.

• Та адал явдал хайж, ангалд унах эсвэл алт олохыг хүсвэл 3-р ангиллын жимээр яв.

Хамгийн гол нь: Та аль замаар явж байгаагаа, ямар машинтай (эрсдэл даах чадвартай) явж байгаагаа үргэлж ухамсарлаж байх хэрэгтэй.

Танд хийх даалгавар: Та гар утасны арилжааны аппликейшнээ нээгээд “Компаниудын жагсаалт” руу ороорой. Тэнд компани бүрийн нэрний хажууд “I”, “II”, “III” гэсэн ром тоо, эсвэл өнгөөр ялгасан тэмдэглэгээ байдаг. Та өөрийн эзэмшдэг, эсвэл авах гэж буй хувьцаагаа аль ангилалд байгааг шалгаж нэг үзээрэй. Энэ нь таныг хэр их эрсдэл үүрч байгааг хэлж өгөх болно.