ХОЁРДОГЧ ЗАХ ЗЭЭЛ: ХӨРӨНГИЙН ЕРТӨНЦИЙН “АМЬДРАЛ БУЦАЛСАН ДАЛАЙ”

Оршил: IPO-ны дараах амьдрал

Бид өмнөх бүлэгт компанийн амьдралын хамгийн баярт мөч болох “Хурим” буюу IPO (Анхдагч зах зээл)-ийн тухай ярилцсан. Бат гэдэг залуу компаниа олон нийтэд танилцуулж, хөрөнгө оруулагчдаас мөнгө босгож, том цан цохиод, баяр хөөр болсон тэр мөчийг та санаж байгаа биз ээ. Тэр өдөр Батын компанийн дансанд тэрбум тэрбум төгрөг орж ирсэн.

Гэхдээ хурим нэг л өдөр болдог. Харин хуримын маргаашаас эхлээд жинхэнэ амьдрал эхэлдэг шүү дээ. Бат цуглуулсан мөнгөө аваад үйлдвэрээ барихаар явна. Харин Батын хувьцааг худалдаж авсан мянга мянган хөрөнгө оруулагчид яах вэ? Тэд тэр хувьцаагаа насан туршдаа хадгалах ёстой юу? Хэрэв тэдэнд маргааш нь гэнэт мөнгө хэрэг болвол яах вэ? Тэд Бат руу утасдаад “Мөнгийг минь буцаагаад өгөөч” гэж хэлж болох уу? Үгүй ээ, болохгүй. Бат аль хэдийн тэр мөнгөөр тоосго, цемент худалдаж авчихсан.

Яг энэ үед хөрөнгө оруулагчдын аврал, санхүүгийн ертөнцөд амьдрал бэлэглэгч нэгэн аварга талбар нээгддэг. Энэ бол “Хоёрдогч зах зээл” (Secondary Market) юм. Хэрэв Анхдагч зах зээл бол “Эх булаг” юм бол, Хоёрдогч зах зээл бол тэр булгаас эх авч урссан, хөлгүй их “Далай” билээ.

Өнөөдөр бид энэ далайд хэрхэн сэлэх, мөнгө хэрхэн урсдаг, яагаад энэ зах зээл таны хувьд хамгийн чухал болох тухай гүнзгийрүүлэн ярилцъя.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ХОЁРДОГЧ ЗАХ ЗЭЭЛ ГЭЖ ЮУ ВЭ? (ДА ХҮРЭЭ ЗАХЫН ЗҮЙРЛЭЛ)

Хоёрдогч зах зээлийг ойлгохын тулд Монголчууд бидний хамгийн сайн мэддэг Автомашины зах зээл-ийг жишээ болгон авч үзье. Энэ бол хамгийн төгс зүйрлэл юм.

Анхдагч зах зээл (Toyota Center): Та цоо шинэ “Land Cruiser 300” машин авахаар “Тоёота”-гийн албан ёсны дилер дээр очлоо. Та мөнгөө төлнө, Тоёота компани танд үйлдвэрээс дөнгөж гарсан, гялгар ууттай машин өгнө. Таны төлсөн мөнгө шууд “Тоёота” компанийн данс руу орно. Энэ бол Анхдагч зах зээл.

Хоёрдогч зах зээл (Да Хүрээ зах): Та машинаа 2 жил уналаа. Одоо танд мөнгө хэрэгтэй болсон тул машинаа зарахаар шийдэв. Та машин зардаг “Да Хүрээ” зах дээр очно, эсвэл “Unegui.mn” дээр зар тавина. Тэнд Дорж гэдэг залуу ирээд таны машиныг сонирхож, худалдаж авахаар боллоо. Дорж танд мөнгөө төлж, та Доржид машинаа өгнө.

Асуулт: Энэ наймаанаас “Тоёота” компани мөнгө олох уу? Хариулт: Үгүй. Нэг ч төгрөг олохгүй. Мөнгө зөвхөн Дорж (Авагч) болон Та (Зарагч) хоёрын хооронд л солигдоно. “Тоёота” компанид та хоёрын наймаа огт хамаагүй.

Яг үүнтэй адил, Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр өдөр бүр болж буй арилжаа бол Хоёрдогч зах зээл юм. “АПУ”-гийн хувьцааг Дулмаа зарж, Болд худалдаж авч байна. Мөнгө Болдын данснаас Дулмаагийн данс руу шилжинэ. АПУ компани эндээс мөнгө босгохгүй, гэхдээ тэдний хувьцаа эзэмшигч нь өөрчлөгдөж байна гэсэн үг.

Тодорхойлолт: Хоёрдогч зах зээл гэдэг нь өмнө нь гаргасан үнэт цаасыг хөрөнгө оруулагчид хоорондоо худалдаж, худалдан авдаг “Дамжин өнгөрүүлэх зах” юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: МӨНГӨНИЙ УРСГАЛ БА ҮНИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

Та гайхаж магадгүй. “Хэрэв компанид мөнгө очдоггүй юм бол, яагаад компаниуд хувьцааны үнээ өсгөх гэж хичээдэг юм бэ?” гэж.

Хоёрдогч зах зээл дээрх үнэ бол тухайн компанийн “Толь” юм. Хэрэв Батын талхны цех (одоо “Талх” ХК болсон) маш их ашигтай ажиллаж, шинэ үйлдвэр нь амжилттай болж байгааг хүмүүс мэдвэл бүгд түүний хувьцааг авахыг хүснэ.

• Эрэлт ихсэхэд: Дорж, Дулмаа, Цэцгээ бүгд “Талх” ХК-ийн хувьцааг авмаар байна гэж хашхирна.

• Нийлүүлэлт багасахад: Хувьцаагаа эзэмшиж буй хүмүүс “Ийм сайн компанийг зарахгүй ээ” гээд гүрийнэ. Ингээд хувьцааны үнэ өснө.

Хэдийгээр компани шууд мөнгө авахгүй ч, хувьцааны үнэ өндөр байх нь компанийн эздэд (үүнд Бат өөрөө ч орно) болон бүх хөрөнгө оруулагчдад баялаг авчирдаг. Мөн ирээдүйд дахин мөнгө босгох (FPO хийх) хэрэг гарвал өндөр үнээр хувьцаагаа зарж чадна гэсэн үг.

Эсрэгээрээ, хэрэв Батын үйлдвэрт гал гараад шатчихвал хүмүүс айж сандраад хувьцаагаа зарах гэж дайрна. Авах хүн олдохгүй тул үнэ нь навс унана. Хоёрдогч зах зээл бол компанийн эрүүл мэндийг хэмждэг “Халууны шил” юм.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ХӨРВӨХ ЧАДВАР (LIQUIDITY) – ЗАХ ЗЭЭЛИЙН АМИН СҮНС

Одоо энэ сэдвийн хамгийн чухал хэсэг рүү орцгооё. Энэ бол “LIQUIDITY” буюу монголоор “ХӨРВӨХ ЧАДВАР” юм. Энэ үг танд жаахан хэцүү сонсогдож магадгүй ч, утга нь маш энгийн.

Хөрвөх чадвар гэж юу вэ? Энэ нь “Хөрөнгийг бэлэн мөнгө болгоход хэр хурдан, хэр амархан бэ?” гэдгийг хэмждэг үзүүлэлт юм.

Жишээ: Байр vs Хувьцаа

Та 100 сая төгрөгтэй байлаа. Түүгээрээ 1 өрөө байр авсан гэж бодъё. Гэнэт таны хүүхэд гадаадад сурахаар болж, яаралтай 100 сая төгрөг хэрэг боллоо. Та байраа зарах гэж зарын сайтад тавина. Хүн ирж үзнэ, үнэ тохирно, банкны зээл хүлээнэ, нотариат орно… Энэ процесс хэр удах вэ? Магадгүй 1 сар, магадгүй 3 сар, заримдаа 1 жил ч болно. Тэгэхээр байр бол Хөрвөх чадвар МУУТАЙ хөрөнгө юм. Та баян мөртлөө яг одоо талх авах мөнгөгүй байж мэднэ.

Харин та тэр 100 сая төгрөгөөрөө Монголын Хөрөнгийн Бирж дээрээс “Хаан Банк”-ны хувьцаа авсан байсан гэж бодъё. Танд мөнгө хэрэг боллоо. Та утсаа гаргаж ирээд, арилжааны аппликейшн дээрээ “Зарах” товчийг дарна. Хэр удах вэ? Ердөө 1-2 секунд. Таны хувьцаа зарагдаж, мөнгө нь таны дансанд орно. Тэгэхээр хувьцаа (хэрэв идэвхтэй арилжаалагддаг бол) Хөрвөх чадвар САЙТАЙ хөрөнгө юм.

Хоёрдогч зах зээлийн үнэ цэнэ энд л оршдог. Хэрэв Хоёрдогч зах зээл байхгүй байсан бол, хүмүүс хувьцаагаа зарж чадахгүй байсан бол хэн ч, хэзээ ч анхнаасаа IPO-д оролцож мөнгөө түгжихгүй байсан. “Би хэзээ ч зарж болно” гэдэг итгэл байдаг учраас л хүмүүс хөрөнгийн зах зээлд мөнгөө оруулдаг юм.

Тиймээс Хоёрдогч зах зээл бол хөрөнгө оруулагчдад “ГАРАХ ХААЛГА” (Exit Strategy)-ыг нээж өгдөг хамгийн чухал механизм юм.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ТОГЛОГЧИД – ХЭН ХЭНТЭЙ НАЙМААЛЦДАГ ВЭ?

Энэ далайд олон төрлийн загас бий. Тэд бүгд Хоёрдогч зах зээл дээр хоорондоо худалдаа хийдэг.

1. Жижиглэнгийн хөрөнгө оруулагчид (Retail Investors): Энэ бол Та, би, бидний найзууд. Бид цалингаасаа илүүчилсэн мөнгөөрөө цөөн тооны хувьцаа авч, зардаг. Бид зах зээлийн далайд “Жараахай”-нууд юм. Гэхдээ олуулаа нийлбэл бид зах зээлийг хөдөлгөх хүчтэй.

2. Институционал хөрөнгө оруулагчид (Institutional Investors): Эд бол “Аварга загас”-нууд. Даатгалын компаниуд, Тэтгэврийн сангууд, Хөрөнгө оруулалтын сангууд. Тэд тэрбум тэрбумаар нь арилжаа хийдэг. Тэд хөдлөхөд далайд давалгаа үүсдэг.

3. Трейдерүүд (Traders): Тэд бол компанийн ирээдүйг хардаггүй, зөвхөн өнөөдрийн үнийн хэлбэлзлийг хардаг хүмүүс. Тэд өглөө аваад үдээс хойш зардаг. Тэдний зорилго бол хямд аваад үнэтэй зарах. Тэд зах зээлд хөрвөх чадварыг (байнга арилжаа хийж) нэмэгдүүлдэг тустай хүмүүс юм.

4. Маркет Мейкер (Market Maker): Энэ бол сонирхолтой тоглогч. Монголд дөнгөж хөгжиж байгаа. Тэдний үүрэг бол лангуун дээр байнга бараа байлгах явдал. Хэрэв хэн ч зарахгүй байвал Маркет Мейкер өөрийнхөө сангаас зарна. Хэн ч авахгүй байвал Маркет Мейкер өөрөө худалдаж авна. Тэд зах зээлийг гацаахгүй байх үүрэгтэй “Тосолгооны материал” юм.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: БОДИТ АМЬДРАЛЫН КЕЙС – АЙДАС БА ШУНАЛ

Хоёрдогч зах зээл дээрх үнэ зөвхөн компанийн ашиг орлогоос хамаардаггүй. Энэ бол хүмүүсийн сэтгэл зүйн тулааны талбар юм. Хоёр жишээг харъя.

Кейс А: Сандрал (Panic Selling) Дэлхий даяар Ковид гарлаа. Хүмүүс айж эхлэв. “Уулын Оргил” ХК-ийн ундаа зарагдахгүй нь гэж бодоод бүгд хувьцаагаа зарах гэж дайрав. Зарах захиалга: 1 сая ширхэг. Авах захиалга: 0. Юу болох вэ? Үнэ навс унана. 100 төгрөг байсан хувьцаа 50 төгрөг болно. Компани зүгээр байхад л зах зээл дээрх үнэ нь уначихлаа. Энэ үед ухаалаг хөрөнгө оруулагчид хямд үнээр худалдаж авдаг.

Кейс Б: Шунал (FOMO) Нэгэн технологийн компани шинэ апп гаргалаа. Хүн бүр “Энэ ирээдүйн Фэйсбүүк болно” гэж шуугив. Авах хүсэлтэй хүн 1 сая, зарах хүн байхгүй. Үнэ тэнгэрт хадна. 100 төгрөгийн хувьцаа 500 төгрөг болно. Энэ бол Хоёрдогч зах зээлийн сэтгэл хөдлөл юм.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН БИРЖ (MSE) – БИДНИЙ ТОГЛООМЫН ТАЛБАЙ

Монгол Улсад энэ бүх үйл явдал хаана болдог вэ? Тэр бол Монголын Хөрөнгийн Бирж (MSE) юм. Таны гар утсаараа явуулж буй захиалгууд эцсийн дүндээ МХБ-ийн сервер дээр очиж, тэнд л “Худалдагч” болон “Худалдан авагч” хоёр уулздаг.

Монголын хоёрдогч зах зээл сүүлийн жилүүдэд маш хурдтай хөгжиж байна.

• Топ-20 Индекс: Энэ бол зах зээлийн хамгийн шилдэг 20 компанийн дундаж үнэ. Энэ индекс өсөж байна гэдэг нь Монголын эдийн засаг, хоёрдогч зах зээл бүхэлдээ сэргэж байна гэсэн үг.

• Арилжааны идэвх: Өмнө нь өдөрт хэдхэн сая төгрөгийн арилжаа хийгддэг байсан бол одоо өдөрт тэрбум тэрбумаар хэмжигдэх арилжаа хийгдэж байна. Энэ нь та хувьцаагаа зарах гээд оруулахад худалдаж авах хүн бэлэн байна, өөрөөр хэлбэл Хөрвөх чадвар сайжирсан гэсэн үг юм.

ДҮГНЭЛТ

Хоёрдогч зах зээл бол зүгээр нэг тоо, график биш юм. Энэ бол амьд организм. Энд хүмүүсийн итгэл найдвар, айдас, шунал, ирээдүйг харах мэлмий цогцолж байдаг.

Та Анхдагч зах зээл дээр (IPO) хувьцаа авч чадаагүй юу? Бүү санаа зов. Хоёрдогч зах зээл танд үргэлж нээлттэй. Та хүссэн үедээ орж, хүссэн үедээ гарч болно. Гэхдээ нэг зүйлийг санаарай:

• Энэ зах зээл дээр мөнгө компани руу биш, өөр нэг хүний халаас руу ордог.

• Таны ашиг бол өөр нэг хүний алдагдал, эсвэл өөр нэг хүний дутуу үнэлсэн боломж байж болно.

Тиймээс Хоёрдогч зах зээлд шумбахын тулд танд зөвхөн мөнгө биш, мөн Мэдлэг хэмээх “Аврах хантааз” заавал хэрэгтэй шүү. Амжилттай арилжаа хийгээрэй!