ИХ АЯНЫ ЭХЛЭЛ: МОНГОЛД КОМПАНИ ХЭРХЭН IPO ХИЙДЭГ ВЭ?

Оршил: Мөрөөдлийн төсөл ба Их нүүдэл

Монголчууд бид нүүдэлчин ард түмэн. Бид нэг газраас нөгөө газар руу нүүхдээ маш их бэлтгэл базаадаг шүү дээ. Ачаагаа баглана, тэмээгээ хомноно, зүг чигээ гаргана, цаг агаараа шинжинэ. Яг үүнтэй адил, бизнесийн ертөнцөд нэгэн томоохон “Нүүдэл” байдаг. Энэ бол жирийн нэг хувийн компани (ХХК) олон нийтийн компани (ХК) болж хувирах үйл явц буюу IPO (Initial Public Offering) юм.

Бид өмнөх бүлэгт Анхдагч зах зээл гэж юу болохыг ерөнхийд нь ярилцсан. Харин одоо тэрхүү зах зээл дээр яг юу болдог, хөшигний ард хэн ямар ажил хийдэг, жирийн иргэд бид хэзээ нь оролцдог тухай алхам алхмаар, маш дэлгэрэнгүй аялал хийцгээе.

Энэ процессыг ойлгохын тулд бид нэгэн хийсвэр дүр болох “Бат” болон түүний үүсгэн байгуулсан “Уулын Оргил” хэмээх ундааны үйлдвэрийг жишээ болгон авна. Бат үйлдвэрээ өргөжүүлж, Монгол даяар бүтээгдэхүүнээ түгээхийн тулд олон нийтээс хөрөнгө босгох буюу IPO хийхээр шийджээ.

Түүний аялал гурван үндсэн үе шаттай:

1. Бэлтгэл ажил (Хуримын бэлтгэл)

2. Зөвшөөрөл (Төрийн хяналт)

3. Захиалга авах (Олон нийтэд зарлах)

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: БЭЛТГЭЛ АЖИЛ – АНДЕРРАЙТЕРЫН ҮҮРЭГ

IPO хийнэ гэдэг бол зүгээр нэг өглөө босоод шийдчихдэг ажил биш. Энэ бол компаниудын хувьд “Эверест”-д авирахтай ижил хүнд, хариуцлагатай даваа юм. Эверестэд ганцаараа авирвал үхэх эрсдэлтэй байдаг шиг, компани IPO-г ганцаараа хийж чадахгүй. Тэдэнд мэргэжлийн “Хөтөч” хэрэгтэй.

Тэрхүү хөтөчийг хөрөнгийн зах зээлийн хэллэгээр “Андеррайтер” (Underwriter) гэж нэрлэдэг. Монголд Андеррайтерын үүргийг тусгай зөвшөөрөлтэй Үнэт Цаасны Компаниуд (Брокерууд) гүйцэтгэдэг. Жишээ нь: “BDSec”, “Golomt Capital”, “TDB Capital”, “Apex Capital” гэх мэт.

Бат “Уулын Оргил” үйлдвэрээ IPO хийлгэхийн тулд “Алтан Капитал” (зохиомол нэр) гэдэг брокерын компанийг Андеррайтераар хөлсөлж авлаа гэж бодъё. Одоо “Алтан Капитал” яг юу хийх вэ?

1. Компанийн үнэлгээ (Valuation) – “Бид хэдэн төгрөгийн үнэтэй вэ?”

Энэ бол хамгийн маргаантай, хамгийн чухал хэсэг. Бат бодохдоо: “Миний үйлдвэр бол миний хүүхэд шиг үнэтэй. Би маш их хөлс хүч урсгасан. Манай компани дор хаяж 50 тэрбум төгрөг хүрнэ” гэж мөрөөднө.

Харин Андеррайтер (“Алтан Капитал”) сэтгэл хөдлөлөөр биш, тооцооллоор хандана. Тэд Батын компани руу шинжээчдийн багаа оруулна.

• Санхүүгийн аудитыг харна: Жилд хэдэн төгрөгийн ундаа зардаг вэ? Зардал нь хэд вэ? Цэвэр ашиг нь хэд вэ?

• Хөрөнгийг тоолно: Үйлдвэрийн байр, тоног төхөөрөмж, газар нь одоогийн зах зээлийн ханшаар хэд хүрэх вэ?

• Ирээдүйг таамаглана: Ундааны зах зээл цаашид өсөх үү? Өрсөлдөгч ихтэй юу?

Шинжилгээний эцэст Андеррайтер Батад хэлнэ: “Бат захирал аа, таны сэтгэл зүйг ойлгож байна. Гэхдээ зах зээлийн бодит тооцооллоор танай компанийн үнэ цэн 30 тэрбум төгрөг гэж гарч байна. Хэрэв бид 50 тэрбумаар үнэлээд хувьцаагаа гаргавал хэтэрхий үнэтэй гээд хэн ч авахгүй. IPO бүтэлгүйтнэ.”

Ингээд талууд ярилцаж, маргалдаж байж эцсийн үнэлгээг тогтооно. Жишээлбэл, компанийг 30 тэрбумаар үнэлээд, нийт хувьцааг 300 сая ширхэг гэж тооцвол, нэгж хувьцааны үнэ 100 төгрөг болно гэж тогтоодог. Энэ үнийг тогтоох нь Андеррайтерын хамгийн том ур чадвар юм.

2. Үнэт цаасны танилцуулга (Prospectus) – “Компанийн нэрийн хуудас”

Үнээ тогтсоны дараа дараагийн том ажил эхэлнэ. Энэ бол “Үнэт цаасны танилцуулга” гэдэг зузаан номыг бичих ажил юм. Энэ бол зүгээр нэг сурталчилгааны брошур биш. Энэ бол хуулийн баримт бичиг. Хөрөнгө оруулагчдад (Танд) компанийн тухай БҮХ үнэнийг дэлгэх ёстой ном юм.

Андеррайтер болон хуулийн фирмүүд хамтарч энэ номыг бичдэг. Үүнд юу багтдаг вэ?

• Түүх: Компани хэзээ үүссэн, ямар зам туулсан.

• Бизнес модель: Мөнгөө яг яаж олдог вэ?

• Санхүүгийн тайлан: Сүүлийн 3 жилийн орлого, зарлага, ашиг, өр төлбөр. (Аудитаар баталгаажсан байх ёстой).

• Мөнгөний зарцуулалт: IPO хийж олсон мөнгөөрөө яг юу хийх вэ? Шинэ үйлдвэр барих уу? Өрөө дарах уу?

• ЭРСДЭЛ: Энэ хэсэг хамгийн чухал. “Хэрэв эдийн засаг хямарвал, эсвэл түүхий эдийн үнэ өсвөл манай ашиг буурч магадгүй” гэдгийг шударгаар бичих ёстой.

Хэрэв энэ номонд худлаа бичсэн байвал ирээдүйд Бат болон Андеррайтер компани хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Тиймээс энэ бол “Үнэний ном” юм.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ЗӨВШӨӨРӨЛ – ТӨРИЙН ШҮҮЛТҮҮР (FRC)

Бат болон Андеррайтер бүх материалаа бэлдчихлээ. Одоо шууд хувьцаагаа зарж болох уу? Үгүй ээ. Хөрөнгийн зах зээл дээр “Чанаргүй бүтээгдэхүүн” зарж, ард түмнийг хохироохоос сэргийлэх үүрэгтэй нэгэн том “Харуул” байдаг. Тэр бол Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) буюу англиар FRC (Financial Regulatory Commission) юм.

СЗХ-ны “Рентген” туяа

Андеррайтер бэлдсэн “Үнэт цаасны танилцуулга” болон бусад олон зуун хуудас материалыг СЗХ-нд аваачиж өгнө. СЗХ-ны мэргэжилтнүүд тэр материалыг яг л рентген туяагаар харж байгаа мэт нарийн шалгана.

Тэд юуг хардаг вэ?

1. Хууль ёсны эсэх: Энэ компани татвараа төлдөг үү? Шүүх дээр маргаантай юу? Эзэд нь гэмт хэрэгт холбогдож байсан уу?

2. Үнэлгээ бодитой эсэх: “Та нар компаниа 30 тэрбум гэж үнэлсэн байна. Юунд үндэслэв? Иргэдэд хэт үнэтэй цаас шахах гээд байна уу?” гэдгийг хянана.

3. Ил тод байдал: Эрсдэлүүдээ үнэн зөв бичсэн үү? Жишээ нь, ганцхан харилцагчаас хамааралтай бол түүнийгээ нуусан уу?

Энэ шалгалтын процесс дор хаяж 2-3 сар, заримдаа түүнээс ч удаан үргэлжилнэ. СЗХ “Энийгээ зас, тэр материалаа нэмж авчир” гэж буцаасаар байгаад, бүх зүйл хуулийн дагуу болсон үед л “Үнэт цаасыг олон нийтэд санал болгохыг зөвшөөрөв” гэсэн тогтоол гаргадаг.

Энэ зөвшөөрөл гарсны дараа л Бат “Уу! Ээ!” гэж амьсгаа авах эрхтэй болно. Энэ бол чанарын баталгаа юм. (Гэхдээ анхаар: СЗХ зөвшөөрөл өгсөн нь “Энэ хувьцаа заавал өснө” гэсэн баталгаа биш, харин “Энэ компани хуулийн дагуу мэдээллээ ил тод болгосон” гэсэн баталгаа юм шүү).

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: ЗАХИАЛГА АВАХ – “НОМ БҮРТГЭЛ” (SUBSCRIPTION)

Зөвшөөрөл гарлаа. Одоо жинхэнэ ажил эхэлнэ. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдын (Таны) халаас руу орох үе шат юм. Үүнийг бид хоёр хэсэгт хувааж болно: Маркетинг ба Захиалга.

1. Roadshow (Замд гарах нь)

Батын компани болон Андеррайтер хамтраад олон нийтэд сурталчилгаагаа эхлүүлнэ. Үүнийг олон улсад “Roadshow” гэж нэрлэдэг.

• Телевизээр шууд ярилцлагад орно.

• Сошиал медиагаар шторк цацна.

• Томоохон зочид буудалд хөрөнгө оруулагчдыг урьж уулзалт хийнэ.

Энэ үеэр та зурагтаар “Уулын Оргил ХК-ийн IPO эхэллээ! Ирээдүйгээ хамтдаа бүтээцгээе!” гэсэн зар сурталчилгааг байнга харах болно. Брокерын компаниуд харилцагчид руугаа “Шинэ IPO гарлаа, танилцуулгыг нь уншаарай” гэж и-мэйл, мессеж илгээнэ.

2. Захиалга авах (Book Building) – “Сагс дүүргэх”

Энэ бол IPO-ны хамгийн оргил үе. Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр албан ёсоор захиалга авах цонх нээгдэнэ. Ихэвчлэн ажлын 5-10 хоног үргэлжилдэг.

Энэ хугацааг “Анхдагч зах зээлийн арилжаа” гэж нэрлэдэг бөгөөд мэргэжлийн хэллэгээр “Book Building” (Ном бүртгэл) гэж ярьдаг. Энгийнээр төсөөлбөл, нэг том “Сагс” эсвэл “Бүртгэлийн дэвтэр” нээж байна гэсэн үг.

• Хөрөнгө оруулагч Дулмаа: “Би 100,000 төгрөгийн хувьцаа авъя” гээд аппликейшнээр захиалга өгнө. Түүний захиалга “Сагс”-нд орно.

• Хөрөнгө оруулагч Дорж: “Би 10 сая төгрөгийн хувьцаа авъя” гээд мөнгөө байршуулна. Бас л “Сагс”-нд орно.

Энэ үед хэн түрүүлж захиалсанд нь өгөх биш, бүх хүний захиалгыг хугацаа дуустал цуглуулдаг.

3. Захиалга давах (Oversubscription) – Монголын үзэгдэл

Сүүлийн жилүүдэд Монголд нэг сонирхолтой үзэгдэл болж байгаа нь “Захиалга давах” юм. Жишээ нь: Бат 30 тэрбум төгрөг босгохоор төлөвлөсөн. Гэтэл хүмүүс маш их сонирхоод, нийтдээ 60 тэрбум төгрөгийн захиалга ирүүлчихжээ. Үүнийг “Захиалга 200% биеллээ” гэж ярьдаг.

Энэ үед юу болох вэ? Бат 60 тэрбумыг бүгдийг нь авч болох уу? Үгүй. Тэр зөвхөн СЗХ-ноос зөвшөөрсөн 30 тэрбумаа л авах эрхтэй. Тэгэхээр “Хуваарилалт” (Allocation) хийнэ. Хэрэв захиалга 2 дахин давсан бол, Дулмаа 100,000 төгрөгийн захиалга өгсөн ч түүнд 50,000 төгрөгийн л хувьцаа таарна. Үлдсэн 50,000 төгрөгийг нь буцаагаад данс руу нь шилжүүлдэг. (Саяхан болсон Хаан Банк, Төрийн Банкны IPO дээр яг ийм зүйл болж, хүмүүс захиалсан дүнгийнхээ талыг, эсвэл гуравны нэгийг л авч чадсан).

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЦАН ЦОХИХ ЁСЛОЛ – ШИНЭ АМЬДРАЛЫН ЭХЛЭЛ

Захиалга авах хугацаа дууслаа. Бүх мөнгө төвлөрлөө. Одоо баярын мөч ирнэ. Батын компанийн удирдлагууд, Андеррайтерууд, СЗХ болон Хөрөнгийн Биржийн дарга нар бүгд “Монголын Хөрөнгийн Бирж”-ийн түүхэн байранд цугларна.

Бат алх барьж аваад, том хүрэл ЦАН-г цохино. “Дан!” гэсэн дуу гармагц хоёр зүйл болно:

1. Анхдагч зах зээл хаагдана: IPO албан ёсоор амжилттай дууслаа.

2. Хоёрдогч зах зээл нээгдэнэ: Одооноос эхлэн “Уулын Оргил” ХК-ийн хувьцааг хүмүүс хоорондоо чөлөөтэй зарж, худалдаж авч болно. Ханш дэлгэцэн дээр хөдөлж эхэлнэ.

Батын дансанд 30 тэрбум төгрөг орно. Тэр мөнгөөрөө үйлдвэрээ барихаар явна. Дулмаагийн дансанд “Уулын Оргил” ХК-ийн хувьцаа байршина. Тэр одоо компанийн нэг эзэн боллоо.

ДҮГНЭЛТ: ЭНГИЙН ИРГЭНД ӨГӨХ ЗӨВЛӨГӨӨ

IPO гэдэг бол эдийн засгийн баяр, шинэ боломж мөн. Гэхдээ “шинэ” болгон “сайн” гэсэн үг биш. Та IPO-д оролцохдоо дараах зүйлсийг санаарай:

1. Андеррайтерыг хар: Тэр компанийг хэн олон нийтэд санал болгож байна вэ? Туршлагатай, нэр хүндтэй брокерын компани (Андеррайтер) муу компанийг IPO хийлгэж нэрээ сэвтээхийг хүсдэггүй. Тиймээс сайн андеррайтер бол чанарын нэг баталгаа мөн.

2. Танилцуулгыг унш: Зөвхөн гоё зурагтай танилцуулга биш, “Эрсдэл” гэсэн хэсгийг нь олж унш. Тэнд “Бид дампуурч магадгүй”, “Түүхий эдийн үнэ өсвөл ашиггүй болно” гэж шударгаар бичсэн байдаг.

3. Урт хугацааг хар: IPO-оор авсан хувьцаа эхний өдрөө өсөж магадгүй, эсвэл унаж ч магадгүй. Та тэр компанийн бизнест итгэж байгаа бол дор хаяж 1-3 жил хүлээх сэтгэл зүйтэй байх хэрэгтэй.

Монголын Хөрөнгийн зах зээл дээрх IPO-ны процесс ийм л нарийн дэг журамтай, олон шат дамжлагатай явагддаг ажээ. Энэ бүхэн нь эцсийн дүндээ хөрөнгө оруулагч таны эрх ашгийг хамгаалах зорилготой “Шүүлтүүр” гэдгийг ойлгоорой.

Дараагийн алхам: Та одоо гар утсан дээрээ байгаа брокерын аппликейшн руугаа ороод “IPO” гэсэн цэс байгаа эсэхийг шалгаарай. Одоогоор идэвхтэй IPO байхгүй байж магадгүй ч, дараагийн удаа зарлагдахад та ямар процесс явагдахыг, “Захиалгын ном” гэж юу болохыг мэддэг, туршлагатай хүн шиг оролцож чадах болно.