ВАЛЮТЫН ЗАХЫН “НУУЦ” ЭЗЭД: ББСБ БА “НАЙМАН ШАРГА”-ЫН ТҮҮХ

Оршил: Аялал эхлэх цэг

Та Турк руу аялахаар шийдлээ гэж бодъё, эсвэл Солонгосоос машин захиалах боллоо. Танд юу хэрэгтэй вэ? Мэдээж, Монгол төгрөг биш. Танд “Ногоон” буюу Ам.доллар, эсвэл Вон хэрэгтэй. Та хаашаа очих вэ?

Ихэнх монголчуудын хувьд хариулт ганцхан байдаг: “Найман шарга орно доо.” Яагаад банк руу биш гэж? “Банкны ханш ашиггүй шүү дээ, бас заримдаа доллар байхгүй гээд хязгаарлаад байдаг юм. Найман шарга дээр очиход амар, ханш нь ч гайгүй байдаг.”

Бидний өдөр тутмын амьдралд хэвшил болсон, хотын төвд байрлах тэрхүү бужигнасан гудамж, шилэн хоргоны цаана суух хүмүүс бол зүгээр нэг хувь хүмүүс биш юм. Тэдний дийлэнх нь албан ёсны тусгай зөвшөөрөлтэй Банк Бус Санхүүгийн Байгууллага (ББСБ)-ууд байдаг. Өнөөдөр бид мөнгө солих, валют арилжих гэдэг энэ үйл явц хэрхэн явагддаг, ББСБ-ууд банкнаас юугаараа ялгаатай, “Найман шарга”-ын зах зээл хэрхэн ажилладаг тухай сонирхолтой аялалд гарцгаая.

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: МӨНГӨ БОЛ БАРАА ЮМ

Эхлээд нэг үндсэн ойлголтыг толгойдоо суулгаж авцгаая. Бид дэлгүүрээс талх, сүү худалдаж авдагтай яг адилхан зарчмаар “Валют”-ыг худалдаж авдаг.

Валютын арилжаа (Forex) гэдэг нь маш энгийнээр хэлбэл: “Мөнгөөр мөнгө худалдаж авах” үйл явц юм. Та 3500 төгрөг өгөөд, оронд нь 1 доллар авч байна. Энд төгрөг бол таны төлбөрийн хэрэгсэл, харин доллар бол таны худалдаж авч буй “Бараа” юм.

Энэ барааны үнэ (Ханш) яаж тогтдог вэ? Яг л зах дээрх махны үнэтэй адил.

• Доллар авах хүсэлтэй хүн олон байвал (Эрэлт их), долларын үнэ өснө.

• Монголд доллар их орж ирвэл (Нийлүүлэлт их), долларын үнэ буурна.

Арилжааны банкууд болон ББСБ-ууд бол энэ “бараа”-г зарж борлуулдаг дэлгүүрүүд юм. Гэхдээ тэдний худалдаа хийх арга барил нь тэс өөр.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: БАНК vs ББСБ – ЯАГААД ХАНШ ӨӨР БАЙДАГ ВЭ?

Та анзаарч байсан уу? Банкны самбар дээрх ханш, Найман шаргын самбар дээрх ханш хоёр үргэлж зөрүүтэй байдаг.

Жишээ:

• Банк: Авах ханш 3450₮ – Зарах ханш 3480₮ (Зөрүү нь 30 төгрөг)

• ББСБ: Авах ханш 3460₮ – Зарах ханш 3465₮ (Зөрүү нь 5-хан төгрөг)

Яагаад ийм ялгаатай байна вэ? Үүнийг ойлгохын тулд бид “Спред” (Spread) буюу ханшны зөрүүг ойлгох хэрэгтэй.

1. Арилжааны банк: “Том, найдвартай ч болгоомжтой” Банк бол аварга том бүтэц. Тэд олон мянган ажилтантай, том оффистой, зардал ихтэй. Мөн тэд эрсдэлээс маш их айдаг. Тиймээс тэд “Авах”, “Зарах” ханшийн хооронд зай (30 төгрөг) их үлдээдэг. Энэ нь тэдний ашиг болон эрсдэлийн хамгаалалт юм. Мөн банкны ханш өглөө нэг тогтоод, өдөржин бараг хөдөлдөггүй. Тэд зах зээлийн огцом савлагаанд удаан хариу үйлдэл үзүүлдэг.

2. ББСБ (Найман шарга): “Хурдан, уян хатан” Харин ББСБ-ууд, ялангуяа валют арилжааны чиглэлээр дагнасан ББСБ-ууд “Тоо хэмжээ”-н дээр тоглодог. Тэд нэг доллароос 30 төгрөг унагах гэж шунадаггүй. Харин нэг доллароос 5-хан төгрөг унагаагаад, өдөртөө маш олон удаа, их хэмжээгээр эргэлдүүлэхийг чухалчилдаг. “Олны олон таван цаас” гэдэг зарчим энд үйлчилдэг. Тийм учраас тэдний зарах үнэ нь банкнаас хямд, авах үнэ нь банкнаас өндөр байж чаддаг. Энэ нь үйлчлүүлэгчдэд ашигтай.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ: “НАЙМАН ШАРГА”-ЫН ДОТООД АМЬДРАЛ

Одоо бүгдээрээ Улаанбаатар хотын төвд орших “Найман шарга” валютын зах руу сэтгэлгээний аялал хийцгээе. Энэ бол зүгээр нэг гудамж биш, энэ бол Монголын эдийн засгийн “халууны шил” юм.

Гудамжаар алхахад “Доллар авна, зарна, юань байна” гэж шивнэх хүмүүс (үүнийг “Гар дээрх ченжүүд” гэдэг) таарна. Тэд бол хувь хүмүүс, зарим нь хууль бус байх магадлалтай. Харин гудамжны хоёр талаар эгнэсэн шилэн цонхтой, касстай, самбар өлгөсөн газрууд бол Тусгай зөвшөөрөлтэй ББСБ-ууд юм.

Тэдний нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

Өглөө 09:00 цаг: ББСБ-ын эзэн Болд ажлаа эхэлнэ. Тэр хамгийн түрүүнд дэлхийн зах зээл, Монголбанкны албан ханш, мөн хажуу талынхаа бусад ББСБ-уудын ханшийг харна. Тэгээд өөрийнхөө ханшийг самбар дээрээ бичнэ.

Үд дунд 13:00 цаг: Гэнэт зах дээр том хөдөлгөөн үүсэв. Нэг том компани бараагаа татах гээд 100,000 ам.доллар худалдаж авах захиалга өгчээ. Доллар хомсдож эхлэв. Болд тэр даруй самбараа өөрчилнө.

• Өглөө: Зарах ханш 3465₮ байсан.

• Одоо: Зарах ханш 3470₮ боллоо. Банкны ханш өөрчлөгдөөгүй байхад Найман шарга дээр аль хэдийн “гал гарч”, ханш өсчихсөн байдаг. Энэ бол зах зээлийн бодит хууль үйлчилж буй газар юм.

Уян хатан байдал: Та банканд ороод “Би 10,000 доллар авах гэсэн юм, ханшаа жаахан буулгачих” гэвэл теллер танд “Уучлаарай, системээсээ автоматаар бодогддог болохоор боломжгүй” гэж хэлнэ. Харин ББСБ дээр та Болдод: “Хөгшөөн, би их хэмжээгээр авах гэж байна, 3470-аар биш 3468-аар өгчих л дөө” гэхэд Болд тооны машинаа товшиж үзээд “За тэгье ээ” гэх боломжтой. Энэ “Амьд харилцаа” бол ББСБ-ын валют арилжааны гол давуу тал юм.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ЗӨВХӨН БЭЛЭН МӨНГӨ БИШ

Хүмүүс ББСБ-ыг зөвхөн бэлэн доллар сольдог газар гэж ойлгодог. Гэтэл орчин үед үйлчилгээ нь өргөжсөн.

Бэлэн бус арилжаа (Wire Transfer): Та Японоос “Приус” машин оруулж ирдэг бизнес эрхлэгч байлаа гэж бодъё. Танд бэлэн доллар хэрэггүй, харин Японы компани руу шилжүүлэг хийх хэрэгтэй. Арилжааны банкаар шилжүүлэхэд ханш өндөр тусна. Харин ББСБ танд арай хямд ханшаар “Бэлэн бус доллар” санал болгож чадна. Та ББСБ-ын данс руу төгрөгөө шилжүүлнэ, ББСБ таны өмнөөс гадаад руу валют шилжүүлэх, эсвэл таны валютын данс руу доллар хийж өгөх үйлчилгээ үзүүлдэг. (Гэхдээ энэ нь тодорхой хязгаарлалт, дүрэм журамтай).

Юанийн арилжаа: Монголчуудын хамгийн их худалдаа хийдэг улс бол Хятад. Эрээн рүү явж бараа татдаг наймаачид банканд дугаарлаж зогсдоггүй. Тэд ББСБ дээр очоод л, төгрөгөө өгөөд, Хятад дахь данс руугаа Юань (RMB) шууд шилжүүлүүлдэг. Энэ процесс хэдхэн минутын дотор шийдэгддэг нь бизнесийн хурдыг гайхалтай нэмэгдүүлдэг.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ: ЭРСДЭЛ БА АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ

Мэдээж, валютын зах зээл эрсдэлтэй. Та мөнгөө алдахгүйн тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

1. “Гар дээрх” vs “Лицензтэй” Гудамжинд зогсож байгаа хүнээс мөнгө солих нь хамгийн эрсдэлтэй. Тэдний дунд хуурамч мөнгө шургуулах, дутуу тоолох, эсвэл цагдаа ирэхэд зугтаах эрсдэл бий. Тэдэнд ямар ч баталгаа байхгүй. Харин оффис дотор сууж байгаа, ханандаа СЗХ-ны тусгай зөвшөөрөл (Лиценз)-ээ өлгөсөн ББСБ бол найдвартай. Тэд хуурамч мөнгө шалгагч машинтай, камерын хяналттай, баримт (чек) өгдөг.

2. Баримт нэхэх соёл Та ББСБ-аар үйлчлүүлэхдээ заавал e-barimt эсвэл гүйлгээний баримт авч хэвшээрэй. Хэрэв таны авсан доллароос нэг нь хуурамч, эсвэл урагдсан байвал та тэр баримтаа бариад очиход тухайн ББСБ хариуцлага хүлээх үүрэгтэй. Баримтгүй бол та хэнд ч гомдоллож чадахгүй.

3. Хууль ёсны шаардлага Заримдаа ББСБ-ын ажилтан танаас “Иргэний үнэмлэхээ өгөөч” гэж асууж магадгүй. Үүнд бүү уурлаарай. Хуулиараа 20 сая төгрөгөөс дээш үнийн дүнтэй гүйлгээ хийвэл “Мөнгө угаахтай тэмцэх хууль”-ийн дагуу мэдээлэл бүртгэх үүрэгтэй байдаг. Энэ нь таны мөнгө хууль ёсны гэдгийг баталгаажуулж байгаа хэрэг юм.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ: ДЭЛХИЙН ЗАХ ЗЭЭЛТЭЙ ХОЛБОГДОХ НЬ

ББСБ-ууд ханшаа зүгээр л таагаад тавьчихдаг юм биш. Тэд дэлхийн хамгийн том зах зээл болох Олон Улсын Валютын Зах (Forex Market)-ыг хором бүр ажиглаж суудаг.

Жишээ нь, Америкт Холбооны Нөөцийн Сан (FED) бодлогын хүүгээ өсгөлөө гэсэн мэдээ гарахад дэлхий даяар доллар чангарна. Үүнийг ББСБ-ууд тэр дор нь мэдэрч, Монголд ч гэсэн зарах ханшаа нэмдэг. Харин Монголд нүүрсний экспорт сайжирч, валютын нөөц нэмэгдлээ гэсэн мэдээ гарахад ханш бага зэрэг буурах хандлагатай болдог.

Өөрөөр хэлбэл, ББСБ-ын тэр жижигхэн цонх бол Монгол Улсыг дэлхийн эдийн засагтай холбож буй нэгэн төрлийн “Мэдрэлийн цэг” юм.

ДҮГНЭЛТ: УХААЛАГ СОНГОЛТ

Эцэст нь дүгнэхэд, Валют арилжааны ББСБ-ууд бол Монголын санхүүгийн системийн маш чухал, идэвхтэй тоглогчид юм. Тэд банкны хийж чадахгүй хурд, уян хатан үйлчилгээг иргэдэд олгодог.

Хэрэв танд:

• Цөөн тооны доллар, евро аялалдаа зориулж авах хэрэг гарвал,

• Эсвэл бизнес хийхээр яаралтай Юань шилжүүлэх хэрэгтэй болвол,

• Банкны ажлын цаг дууссан үед валют хэрэг болвол

Албан ёсны лицензтэй ББСБ-ууд таны хамгийн зөв сонголт байх болно. Харин “Найман шарга”-ыг зөвхөн “Хар зах” гэж харахаа больж, тэнд зах зээлийн бодит хууль үйлчилдэг, өрсөлдөөн буцалсан, амьд зах зээл гэдгийг ойлгох нь чухал юм.

Хамгийн гол нь та үргэлж АЛБАН ЁСНЫ ХАЯГТАЙ, ЛИЦЕНЗТЭЙ газрыг сонгож, эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалаарай.

Танд хэрэгтэй зөвлөгөө: Дараагийн удаа валют солиулахдаа зөвхөн нэг газраар орох биш, зэргэлдээ 2-3 ББСБ-аар орж ханшийг нь асууж байгаарай. Тэд өрсөлдөгчид тул танд илүү сайн ханш санал болгох магадлалтай шүү.