ББСБ-ЫГ ХЭН, ЯАГААД, ЯАЖ ХЯНАДАГ ВЭ?

Нэгдүгээр хэсэг: Төсөөллийн аялал ба Хоёр том “Хаан”

Бид өмнөх бүлэгт санхүүгийн зах зээлийг хязгааргүй том далайтай, Арилжааны банкийг “Тээврийн онгоц”-той, харин Банк бус санхүүгийн байгууллага (ББСБ)-ыг хурдан шалмаг “Моторт завь”-тай зүйрлэсэн билээ. Тэгвэл энэ их далайд хөлөг онгоцууд дураараа хөвж, хоорондоо мөргөлдөж, эсвэл зорчигчдоо далайн дээрэмчдэд алдчихгүйн тулд хэн нэгэн заавал дүрэм тогтоож, түүнийгээ биелүүлж байгаа эсэхийг дурандаж суух хэрэгтэй болно. Өөрөөр хэлбэл, энэ далайд “Замын цагдаа” эсвэл “Далайн эргүүл” хэрэгтэй.

Монгол Улсын санхүүгийн ертөнцөд яг ийм үүрэг гүйцэтгэдэг, хуулиар эрх олгогдсон хоёр том “Хаан” буюу зохицуулагч байгууллага байдаг. Тэдний нэг нь хүн бүрийн мэдэх Монголбанк (Төв банк), нөгөө нь тэр бүр олны нүдэнд ил харагддаггүй ч асар их эрх мэдэлтэй Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) юм.

Жирийн иргэд бид ихэнхдээ “Мөнгө л бол мөнгө, банк байна уу, ББСБ байна уу, бүгдийг нь Монголбанк л мэддэг биз” гэж андуурдаг. Гэтэл бодит байдал дээр энэ хоёр байгууллага нь яг л хоёр өөр үүрэгтэй “Эцэг” шиг, эсвэл хоёр өөр чиглэлийн “Цагдаа” шиг ажилладаг юм.

Хоёрдугаар хэсэг: Монголбанк буюу “Их гүрний хаан”

Эхлээд Монголбанкийг товчхон эргэн саная. Монголбанкийг бид санхүүгийн системийн “Зүрх” эсвэл “Их гүрний хаан” гэж төсөөлж болно. Түүний харц нь үргэлж алс ирээдүй рүү, улс орны эдийн засаг руу бүхэлд нь чиглэж байдаг.

Монголбанкны гол санаа зовдог зүйл бол:

1. Мөнгөний үнэ цэн: Төгрөг маань “цаас” болчих вий, инфляц (юмны үнэ өсөх) гаарчих вий.

2. Системийн аюулгүй байдал: Хаан банк, Голомт банк зэрэг том банкууд дампуурвал улс даяараа сүйрнэ. Тиймээс эдгээр “Аварга загас”-нуудад хатуу хяналт тавих.

Тэгэхээр Монголбанк бол “Макро” буюу том зургаар нь хардаг байгууллага юм. Тэр жижиг сажиг зээлийн маргаан, жижиг ББСБ-ын үйл ажиллагаа руу тэр бүр өнгийгөөд байх завгүй, тийм үүрэг ч байхгүй. Яг л хотын дарга айл бүрийн гал тогоонд юу болж байгааг шалгадаггүйтэй адил юм.

Гуравдугаар хэсэг: Санхүүгийн Зохицуулах Хороо буюу “Шударга ёсны манаач”

Харин одоо бидний гол сэдэв болох ББСБ-уудыг хэн хянадаг тухай ярья. Энд л Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) буюу англиар Financial Regulatory Commission (FRC) гэдэг байгууллага гарч ирнэ.

Хэрэв Монголбанк нь “Их гүрний хаан” юм бол СЗХ-г бид “Зах зээлийн шударга ёсны манаач” гэж нэрлэж болно. СЗХ бол 2006 онд байгуулагдсан, Улсын Их Хуралд шууд тайлагнадаг, төрийн тусгай чиг үүрэгтэй маш том байгууллага юм.

Тэдний хариуцдаг “Вант улс” нь банкнаас бусад бүх санхүүгийн салбарыг хамардаг. Үүнд:

• Бүх ББСБ-ууд (500 гаруй бий),

• Хадгаламж зээлийн хоршоод,

• Даатгалын компаниуд (Жолоочийн хариуцлагын даатгал, амьдралын даатгал гэх мэт),

• Үнэт цаасны компаниуд (Хөрөнгийн бирж, хувьцаа, бонд),

• Ломбардууд (сүүлийн үед хяналт нь сайжирч байгаа).

Яагаад СЗХ гэж тусдаа байгууллага хэрэгтэй болсон бэ? Учир нь ББСБ болон Банк хоёр тэс өөр зарчмаар ажилладаг гэдгийг бид өмнөх хичээлд үзсэн. Банк бус санхүүгийн байгууллагууд иргэдээс хадгаламж авдаггүй учраас тэднийг дампуурах вий гэж айхаасаа илүү, “Эд нар иргэдийг шулчих вий, хууль бус юм хийчих вий” гэдгээс нь сэргийлэх хэрэгцээ гарсан юм.

Дөрөвдүгээр хэсэг: СЗХ-ны “Ташуур” ба “Бамбай”

СЗХ нь ББСБ-уудыг хянахдаа үндсэн хоёр зэвсэг ашигладаг. Нэг нь “Ташуур” (Шалгуур, Лиценз), нөгөө нь иргэдийг хамгаалах “Бамбай” (Хүүгийн хязгаар, ёс зүй) юм.

1. Лиценз буюу Тусгай зөвшөөрөл (Ташуур) Хэн дуртай нь гудамжинд ширээ тавиад “Мөнгө зээлнэ” гэж сууж болохгүй. ББСБ байгуулахын тулд маш өндөр шалгуур давдаг.

• Мөнгөн босго: ББСБ байгуулах хүмүүс дор хаяж 2.5 тэрбум төгрөгийн (энэ тоо байнга өсөж байгаа) дүрмийн сантай байх ёстой. Энэ нь “Чи энэ бизнесийг хийх гэж байгаа бол чамд өөрийн гэсэн хангалттай мөнгө байх ёстой, хоосон халаастай хүн мөнгөний бизнес хийхгүй” гэсэн санаа юм.

• Эздийн шалгуур: ББСБ-ын эзэд, удирдлагууд нь гэмт хэрэгт холбогдож байгаагүй, санхүүгийн мэдлэгтэй, ёс зүйтэй хүмүүс байх ёстойг СЗХ шалгадаг.

Хэрэв ББСБ хууль зөрчвөл СЗХ тэдний тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх эсвэл бүрмөсөн цуцлах эрхтэй. Энэ бол маш том шийтгэл. Лицензээ хураалгана гэдэг бол бизнесээ алдана гэсэн үг.

2. Хүүгийн дээд хязгаар (Бамбай) Энэ бол жирийн иргэн танд хамгийн их хамаатай хэсэг. Санхүүгийн зах зээлд “Мөнгө хүүлэлт” (Predatory lending) гэдэг аймшигтай ойлголт бий. Энэ нь ядарсан иргэдэд хэт өндөр хүүтэй мөнгө зээлүүлж, улмаар насан туршийн өрөнд унагахыг хэлдэг.

СЗХ-ны хамгийн чухал үүрэг бол үүнээс иргэдийг хамгаалах юм. Тиймээс СЗХ-оос “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар”-ыг албан ёсоор тогтоож өгдөг.

Жишээ нь: Одоогийн мөрдөж буй журмаар ББСБ-ын зээлийн хүү сарын 4.5%-иас (жилийн 54%) хэтэрч болохгүй. Хэрэв танд хэн нэгэн, эсвэл ямар нэг аппликейшн сарын 10%-ийн хүүтэй мөнгө зээлэх санал тавибал энэ нь хууль бус бөгөөд СЗХ-ны хяналтаас гадуур, хууль бус үйл ажиллагаа гэсэн үг.

Мөн “Алданги” гэдэг зүйл дээр ч хязгаар бий. Та зээлээ хугацаанд нь төлж чадаагүй бол нэмж төлдөг торгуулийг алданги гэнэ. Гэтэл зарим шуналтай газрууд үндсэн зээлээс нь давсан алданги тооцдог байсан. Одоо Иргэний хууль болон СЗХ-ны журмаар алдангийн хэмжээ нь үндсэн зээлийн үлдэгдлийн 50%-иас хэтэрч болохгүй гэж заасан байдаг. Энэ бүхэн бол СЗХ-оос иргэдийн толгой дээр барьж буй “Бамбай” юм.

Тавдугаар хэсэг: Технологийн эрин үе ба “Үл үзэгдэгч” хяналт

Орчин үед ББСБ-ууд цахимжиж, гар утасны аппликейшн болсныг бид мэднэ. Тэгвэл СЗХ тэднийг яаж хянадаг вэ?

Хуучин цагт байцаагч нар цаасан тайлан шалгадаг байсан бол одоо СЗХ ч гэсэн технологижсон. ББСБ-ууд хийсэн зээл бүрийнхээ мэдээллийг СЗХ-ны нэгдсэн систем рүү болон Монголбанкны зээлийн мэдээллийн сан руу илгээх үүрэгтэй.

• Та өнөөдөр “ЛэндМН” эсвэл “Симпл”-ээс зээл авлаа гэхэд маргааш нь тэр мэдээлэл хяналтын байгууллагад бүртгэгдсэн байдаг.

• Ингэснээр хэн нэгэн нууцаар, хэт өндөр хүүтэй зээл өгөх боломжгүй болж байгаа юм.

Мөн “Финтек” буюу технологид суурилсан ББСБ-уудыг бүртгэх тусгай журам гарсан. Зөвхөн программ хангамж нь аюулгүй, иргэний хувийн мэдээллийг (утасны дугаар, мессеж, зураг г.м) алдахгүй байх баталгаатай газарт л дижитал зээл олгох эрх өгдөг.

Зургаадугаар хэсэг: Иргэний үүрэг оролцоо

Зохицуулагч байгууллага хичнээн сайн ажиллалаа гээд иргэд бид өөрсдөө мэдлэггүй бол эрсдэлд орсоор л байх болно. СЗХ нь “Бид таныг хамгаална, гэхдээ та бас нүдээ нээлттэй байлгаарай” гэж сануулдаг.

Та ББСБ-тай харилцахдаа дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй. Үүнийг СЗХ-оос байнга зөвлөдөг:

1. Тусгай зөвшөөрлийг нь шалга: Оффист нь ороход хананд нь СЗХ-ны тамгатай гэрчилгээ (Лиценз) өлгөөтэй байх ёстой. Аппликейшн бол “Мэдээлэл” хэсэгт нь лицензийн дугаар байх ёстой. Лицензгүй газар мөнгөө өгч, эсвэл авч хэрхэвч болохгүй.

2. Гэрээгээ унш: СЗХ-оос ББСБ-уудад “Иргэдэд гэрээг нь заавал уншуулж, тайлбарлаж өг” гэсэн шаардлага тавьдаг. Гарын үсэг зурахаасаа өмнө хүү нь хэд вэ, алданги нь хэд вэ гэдгийг нягтлаарай.

3. Гомдол гаргах эрх: Хэрэв ББСБ таныг хуурсан, амласнаасаа өөр хүү бодсон, эсвэл таны барьцаа хөрөнгийг хууль бусаар хурааж авсан гэж үзвэл та хаана хандах вэ? Цагдаад очихоос гадна, хамгийн түрүүнд Санхүүгийн Зохицуулах Хороонд өргөдөл гаргах эрхтэй. Тэд таны гомдлын дагуу шалгалт хийж, хэрэв ББСБ буруутай бол таны хохирлыг барагдуулж, тухайн байгууллагад хариуцлага тооцдог.

Долдугаар хэсэг: Яагаад “Хэт их” хяналт хэрэггүй вэ?

Зарим хүмүүс “ББСБ-уудыг бүр хааж боогдуулаад, хүүг нь хүчээр жилийн 10% болгочих л доо” гэж ярьдаг. СЗХ яагаад тэгдэггүй вэ?

Хэрэв төрөөс хэт их оролцож, хүүг хүчээр буулгавал ББСБ-ууд ашиггүй болох тул үйл ажиллагаагаа зогсооно. Тэгвэл мөнгө яаралтай хэрэгтэй болсон иргэд хаачих вэ? Тэд “Хар зах” руу, хууль бус мөнгө хүүлэгчид рүү очих болно. Хууль бус зээлдүүлэгчид ямар ч дүрэмгүй, СЗХ-ны хяналтгүй тул иргэдийг дарамталж, бүр ихээр хохироох аюултай.

Тиймээс СЗХ нь “Алтан дундаж”-ийг барих бодлого баримталдаг. ББСБ-уудыг бизнесээ хийх боломжоор хангана (хэт боомилохгүй), гэхдээ иргэдийг шулж болохгүй (хэт сул тавихгүй). Энэ тэнцвэрийг хадгалах нь зохицуулагчийн хамгийн хэцүү бөгөөд чухал ажил юм.

Наймдугаар хэсэг: Дүгнэлт

Тэгэхээр, эрхэм уншигч та одоо ойлголоо. Монгол Улсын санхүүгийн зах зээл эзэнгүй айл биш ээ.

Арилжааны банкууд гэдэг том хөлөг онгоцуудыг Монголбанк хянаж, эдийн засгийн далайн усны түвшин, цаг агаарыг тохируулж байдаг. Харин ББСБ гэдэг олон зуун моторт завь, даатгал, хөрөнгийн зах зээлийг Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) гэдэг нарийн мэргэшсэн байгууллага хянаж, завийг бүрэн бүтэн эсэх, зорчигчдыг (иргэдийг) аюулгүй тээвэрлэж байгаа эсэх, тасалбарын үнэ (хүү) нь шударга байгаа эсэхийг хянадаг байна.

Энэ хоёр байгууллага хамтдаа ажиллаж байж л санхүүгийн систем тогтвортой, иргэн таны мөнгө аюулгүй, эрх ашиг тань хамгаалагдсан байх нөхцөлийг бүрдүүлдэг ажээ.

Танд хэрэгтэй нэмэлт алхам: Та өөрийн үйлчлүүлдэг, эсвэл утсан дээрээ татсан байгаа ББСБ-ын аппликейшныг нээгээд, “Бидний тухай” (About us) эсвэл “Холбоо барих” хэсгээс нь тусгай зөвшөөрлийн дугаарыг нь олж харах гээд үзээрэй. Энэ нь ихэвчлэн “СЗХ-ны … тоот тусгай зөвшөөрөлтэй” гэж бичээстэй байдаг. Ингэж шалгаж хэвших нь таныг ирээдүйн эрсдэлээс хамгаалах анхны алхам юм шүү.