Монголд гудамж болгонд, гар утас болгонд “ББСБ” гэсэн хаяг, аппликейшн байдаг. Зарим хүмүүс үүнийг “Мөнгө хүүлэгчид” гэж хардаг бол, зарим нь “Аврагчид” гэж хардаг. Тэгвэл бодит үнэн нь юу вэ? Тэд банкнаас юугаараа ялгаатай вэ? Яагаад хүү нь өндөр байдаг вэ?
Энэхүү нийтлэлээр бид ББСБ-ын мөн чанар, тэдний үйлчилгээ, банктай харьцуулсан давуу болон сул талууд, мөн Финтек хувьсгалын тухай маш энгийнээр, дэлгэрэнгүй тайлбарлах болно.
САНХҮҮГИЙН ДАЛАЙ ДАХЬ “ТЭЭВРИЙН ОНГОЦ” БА “МОТОРТ ЗАВЬ”: ББСБ-ЫН ТУХАЙ БҮРЭН ОЙЛГОЛТ
Оршил: Мөнгөний урсгал ба бидний амьдрал
Бидний амьдрал мөнгөний урсгал дээр тогтдог гэхэд хилсдэхгүй. Өглөө сэрэхээс эхлээд орой унтах хүртэл бид ямар нэгэн байдлаар санхүүгийн харилцаанд орж байдаг. Талх худалдаж авах, автобусанд суух, цалингаа хүлээх, байрны мөнгөө төлөх гээд энэ бүхэн цөм санхүүгийн систем гэх том механизмын нэгээхэн хэсэг юм. Гэвч бидний ихэнх нь энэ том механизмыг “Банк” гэдэг ганцхан үгээр төсөөлдөг. Цалин банкаар орно, зээлийг банкнаас авна, мөнгөө банканд хадгална. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд бидний амьдралд “ББСБ” буюу Банк бус санхүүгийн байгууллага гэх нэр томьёо, үйлчилгээ маш хүчтэй орж ирлээ. Гудамжны булан тохой бүрд харагдах хаяг, гар утасны аппликейшн, зурагтаар гарах сурталчилгаа гээд ББСБ хаа сайгүй байна. Тэгвэл энэ ББСБ гэж яг юу вэ? Банкнаас юугаараа ялгаатай вэ? Яагаад ийм олон байдаг юм бэ? Энэ бүх асуултад хариулахын тулд танд нэгэн сонирхолтой зүйрлэлийг санал болгоё.
Нэгдүгээр хэсэг: Санхүүгийн далай ба аварга том “Тээврийн онгоц”
Эдийн засаг, санхүүгийн ертөнцийг зах хязгааргүй их далай гэж төсөөлцгөөе. Энэ далайд мөнгө гэдэг ус урсаж, түүгээр олон төрлийн хөлөг онгоц хөвж явна. Энэ далайд хамгийн том, хамгийн нүсэр, холоос бараа нь харагддаг аварга том хөлөг онгоцууд бол “Арилжааны банк”-ууд юм.
Арилжааны банкийг далайгаар ачаа тээвэрлэдэг аварга том “Тээврийн онгоц” (Cargo Ship) гэж төсөөлөөд үз дээ. Энэ онгоц маш найдвартай. Тэр далайн шуурга, том давалгаанд амархан хөмөрчихдөггүй, бат бөх хийцтэй. Түүний гол зорилго бол маш их хэмжээний ачааг (иргэдийн мөнгө, хадгаламж) нэг цэгээс нөгөө цэгт аюулгүй хүргэх явдал юм. Гэхдээ энэ аварга онгоцонд сул тал бий. Тэр маш удаан хөдөлгөөнтэй. Зүг чигээ өөрчлөхийн тулд маш удаан хугацаа зарцуулна, зогсох гэж ч уддаг, хөдлөх гэж ч уддаг. Тэр жижигхэн боомт руу орж чадахгүй, заавал гүнзгий устай, тусгай бэлтгэсэн том боомтод л зогсдог.
Банк яг л үүнтэй адил. Банкны үйл ажиллагаа найдвартай боловч удаан, нүсэр байдаг. Та банкнаас зээл авах гэж очиход олон хуудас материал бүрдүүлнэ, эдийн засагчтай уулзана, зээлийн хороо хуралдахыг хүлээнэ, магадгүй 7-14 хоног, заримдаа сар болно. Яагаад? Учир нь тэр “Тээврийн онгоц” хөдлөхийн тулд олон шалгуур давах ёстой болдогтой адил юм. Банк бол бүх нийтийн төлөө үйлчилдэг, эрсдэл гаргах эрхгүй том бүтэц билээ.
Хоёрдугаар хэсэг: Хурдны гайхамшиг буюу “Моторт завь”
Гэтэл далайд зөвхөн том ачаа зөөх хэрэгцээ байдаггүй шүү дээ. Заримдаа хүмүүс нэг арлаас нөгөө арал руу маш хурдан очих хэрэгтэй болдог. Эсвэл том онгоц орж чадахгүй гүехэн устай эрэг рүү очих, эсвэл зүгээр л яаралтай тусламж хэрэгтэй үе гарна. Энэ үед нөгөө том “Тээврийн онгоц”-ыг хүлээх цаг байхгүй. Яг энэ орон зайд “Моторт завь” буюу ББСБ гарч ирдэг юм.
Банк бус санхүүгийн байгууллага бол санхүүгийн далай дахь маш хурдан, хаана ч хүрч чаддаг, овсгоотой, жижигхэн “Моторт завь” юм. Тэд банкин дээр очвол “Таны цалин хүрэхгүй байна”, “Таны барьцаа хөрөнгө шаардлага хангахгүй байна” гээд буцаагддаг хүмүүст буюу банкны хүрч чаддаггүй “гүехэн ус”-нд ч хүрч үйлчилж чаддаг.
Та ББСБ-аас зээл авахын тулд 14 хоног хүлээх шаардлагагүй. Заримдаа ердөө 5-хан минутын дотор, гар утсаа хэд товшиод л асуудлаа шийдэж болдог. Энэ бол моторт завины давуу тал буюу хурд, уян хатан байдал юм. Гэхдээ моторт завь нь тээврийн онгоцыг бодвол шатахуун их зарцуулдаг, давалгаанд илүү савлагаатай байдаг шиг ББСБ-ын зээлийн хүү нь банкнаас өндөр, хугацаа нь богино байдаг зүй тогтолтой.
Гуравдугаар хэсэг: Албан ёсны нэршил ба бодит байдал
Одоо зүйрлэлээсээ түр холдож, бодит амьдрал дээрх тодорхойлолтыг харъя. “Банк бус санхүүгийн байгууллага” (Non-Banking Financial Institution – NBFI) гэдэг нэршил нь өөрөө их сонирхолтой. Шууд утгаараа “Банк биш” гэж өөрийгөө зарлаж байгаа хэрнээ “Санхүүгийн байгууллага” гэдэг тодотголтой.
Энгийнээр хэлбэл, ББСБ нь банкны хийдэг зарим төрлийн үйлчилгээнүүдийг үзүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй хуулийн этгээд юм. Тэд зээл олгож болно, валют арилжаа хийж болно, цахим төлбөр тооцоо гүйцэтгэж болно, итгэлцлийн үйлчилгээ үзүүлж болно. Гэхдээ тэдэнд “Банк” гэж дуудуулах бүрэн эрх буюу “Бүрэн лиценз” байхгүй. Яг л эмч болон сувилагч хоёрын ялгаа шиг, эсвэл автобус болон таксины ялгаа шиг ойлгож болно. Хоёулаа хүн тээвэрлэдэг ч дүрэм журам, үйлчлэх хүрээ нь өөр байдагтай агаар нэг юм.
Монгол Улсад ББСБ-уудыг Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) гэдэг байгууллага хянаж, тусгай зөвшөөрлийг нь олгодог. Харин арилжааны банкуудыг Монголбанк (Төв банк) шууд удирдаж, хянадаг. Энэ бол засаглалын маш том ялгаа.
Дөрөвдүгээр хэсэг: “Улаан шугам” буюу Алтан дүрэм
Банк болон ББСБ-ын хооронд хэзээ ч алхам гишгэж болдоггүй, хуулиар хатуу хориглосон нэгэн “Улаан шугам” байдаг. Энэ шугамыг ойлгочихвол та санхүүгийн системийн мөн чанарыг бүрэн ойлгоно. Тэрхүү алтан дүрэм бол: ББСБ нь жирийн иргэдээс ХАДГАЛАМЖ татан төвлөрүүлэх эрхгүй.
Энийг маш энгийн жишээгээр тайлбарлая.
Банкны зарчим (Бусдын мөнгөөр бизнес хийх): Иргэн Батад илүү гарсан 10 сая төгрөг байна гэж бодъё. Тэр мөнгөө банкинд хадгалуулна. Банк Батад жилийн 12%-ийн хүү өгнө гэж амлана. Дараа нь Банк тэр 10 сая төгрөгийг мөнгө хэрэгтэй байгаа иргэн Доржид жилийн 18%-ийн хүүтэй зээлүүлнэ. Банк энд Батын мөнгийг Доржид дамжуулж, дундаас нь ашиг олж байгаа зуучлагч юм. Хэрвээ Дорж зээлээ төлөхгүй бол Банк Батын мөнгийг эрсдэлд оруулах аюултай. Тийм учраас Төр (Монголбанк) банкны үйл ажиллагааг маш хатуу хянадаг. “Чи хүний мөнгөөр тоглож байгаа учраас маш хариуцлагатай байх ёстой” гэж шаарддаг.
ББСБ-ын зарчим (Өөрийн мөнгөөр бизнес хийх): Харин ББСБ-д иргэн Батаас хадгаламж авах эрх байхгүй. ББСБ-ын эзэн нь Болд гэдэг хүн байлаа гэж бодъё. Болд өөрийн халааснаас, эсвэл өөрийн компанийн орлогоос 10 сая төгрөг гаргаад, түүнийгээ иргэн Доржид зээлүүлнэ. Хэрвээ Дорж зээлээ төлөхгүй бол хэн хохирох вэ? Зөвхөн Болд буюу ББСБ-ын эзэн өөрөө л хохирно. Жирийн иргэн Батын мөнгө энд ямар ч хамаагүй. Тийм учраас ББСБ-ын хяналт шалгалт нь банкныхаас арай зөөлөн, уян хатан байдаг. Учир нь тэд олон нийтийн мөнгөөр биш, өөрсдийн (эсвэл мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдын) мөнгөөр эрсдэл үүрч бизнес хийж байгаа юм.
Энэ “Улаан шугам” бол санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангадаг гол багана юм. Хэрэв ББСБ хадгаламж авдаг байсан бол жижигхэн, эрсдэлтэй “Моторт завь”-нууд иргэдийн мөнгийг аваад далайн гүн рүү давхиж очоод живчих аюултай шүү дээ.
Тавдугаар хэсэг: Тэгвэл ББСБ мөнгөө хаанаас олдог вэ?
Энэ бол маш сонирхолтой асуулт. Хэрэв хадгаламж авч болохгүй юм бол, ББСБ-ууд тэр их зээлийг яг ямар мөнгөөр олгоод байна вэ? Тэдний “моторт завь”-ны шатахуун хаанаас ирдэг вэ?
Үндсэн хэд хэдэн эх үүсвэр бий:
-
Хувь нийлүүлсэн хөрөнгө (Эздийн мөнгө): ББСБ байгуулж байгаа хүмүүс эхлээд өөрсдөөсөө их хэмжээний мөнгө гаргаж, компанийн санд хийдэг. Энэ бол үндсэн эх үүсвэр. Хуулиараа ч гэсэн ББСБ байгуулахын тулд тэрбум тэрбумаар тоологдох дүрмийн сан шаарддаг болсон.
-
Бонд гаргах (Зээлжих бичиг): ББСБ нь жирийн иргэдээс хадгаламж авахгүй ч, “Бид маш сайн ажиллаж байгаа, бидэнд мөнгөө зээлүүлээч, бид банкин дээрх хадгаламжаас өндөр хүү төлье” гэж мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид болон олон нийтэд санал тавьж болдог. Үүнийг Бонд гэдэг. Та сүүлийн үед “ЛэндМН бонд”, “Инвескор бонд” гэх мэт үгсийг сонссон байх. Энэ нь иргэдээс мөнгө босгож байгаа хэлбэр боловч, хадгаламж биш, хөрөнгө оруулалт гэдгээрээ ялгаатай. Эрсдэлийг хөрөнгө оруулагч өөрөө үүрнэ.
-
Итгэлцлийн үйлчилгээ: Энэ нь хадгаламжтай төстэй сонсогдох боловч хууль зүйн хувьд өөр. Иргэн, аж ахуйн нэгж мөнгөө ББСБ-д өгч “Миний мөнгийг өсгөөд өгөөч” гэж гэрээ байгуулдаг.
-
Гадаадын зээл ба хөрөнгө оруулалт: Томоохон ББСБ-ууд гадаадын санхүүгийн байгууллагуудаас бага хүүтэй мөнгө зээлж авчраад, Монголд зээлүүлдэг.
Зургаадугаар хэсэг: Технологийн хувьсгал ба Орчин үеийн ББСБ
10, 20 жилийн өмнө ББСБ гэхээр бидний нүдэнд юу харагддаг байсан бэ? Харанхуй өрөөнд суудаг, “ломбард” шиг үйл ажиллагаатай, машин эсвэл байр барьцаалж зээл өгдөг газар л төсөөлөгддөг байв. Харин өнөөдөр бүх зүйл өөрчлөгдсөн.
Санхүүгийн технологи буюу “Финтек” (Fintech) хөгжсөнөөр ББСБ-ууд банкнаас ч илүү технологижиж чадсан. Одоо ББСБ бол таны гар утсан доторх “Аппликейшн” болжээ. Тэд хиймэл оюун ухаан ашиглан таны зээлийн түүх, нийгмийн даатгал, утасны төлбөр төлөлт зэрэг олон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, хэдхэн секундийн дотор таныг зээл авах эрхтэй эсэхийг шийддэг болсон.
Жишээ нь, та дэлгүүрт явж байгаад таалагдсан буйдангаа авах гэтэл мөнгө дутлаа. Банк руу явах, бичиг баримт бүрдүүлэх боломжгүй. Энэ үед та гар утаснаасаа ББСБ-ын апп руу ороод зээлээ аваад, төлбөрөө төлөөд гарах боломжтой. Энэ хурд, энэ боломжийг “Моторт завь” л олгож чадна. Аварга том “Тээврийн онгоц” энд хэтэрхий удаандана.
Долдугаар хэсэг: Сөрөг тал ба Анхаарах зүйлс
Мэдээж бүх зүйл сайн сайхан биш. “Моторт завь”-аар зорчих нь үнэтэй байдаг шиг ББСБ-ын үйлчилгээ өртөг өндөртэй.
-
Өндөр хүү: ББСБ-ууд эрсдэлтэй зээлдэгчдэд (банкинд гологдсон хүмүүст) зээл олгодог, мөн өөрсдөө мөнгөө өндөр зардлаар босгодог тул зээлийн хүү нь банкнаас ямагт өндөр байдаг. Банкны зээлийн хүү сарын 1.2-1.5% байдаг бол ББСБ-ынх дунджаар 2.5-3.5% ба түүнээс дээш байх нь элбэг.
-
Богино хугацаа: Ихэнх ББСБ-ын зээл богино хугацаатай байдаг (1 сараас 2 жил хүртэл). Ипотекийн зээл шиг 20 жилээр өгөх боломжгүй.
-
Өрийн дарамт: Хялбархан зээл авах боломж нь зарим хүмүүсийг санхүүгийн сахилга батгүй болгож, олон аппликейшнаас зэрэг зээл авч, эцэст нь өрийн дарамтад орох эрсдэлийг дагуулдаг.
Наймдугаар хэсэг: Дүгнэлт
Эцэст нь дүгнэхэд, ББСБ бол Монголын санхүүгийн системийн салшгүй нэг хэсэг, чухал нөхөөс юм. Тэд банкны хүрч чаддаггүй орон зайд хүрч, жижиг бизнес эрхлэгчид, яаралтай мөнгө хэрэг болсон иргэдэд санхүүгийн үйлчилгээг түргэн шуурхай хүргэдэг “түргэн тусламж”-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.
Хэрэв Арилжааны банк бол эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангадаг “Тээврийн онгоц” юм бол, ББСБ бол эдийн засгийн эргэлтийг хурдасгадаг “Моторт завь” юм. Аль аль нь далайд хэрэгтэй. Хамгийн гол нь иргэн та аль завинд суухаа, ямар эрсдэл, ямар зардалтайг нь сайтар тооцоолж, ухаалаг сонголт хийх нь чухал юм.
ББСБ-ыг зөвхөн “мөнгө хүүлэгч” гэж харах нь өрөөсгөл, харин “өндөр өртөгтэй ч, өндөр хурдтай санхүүгийн хэрэгсэл” гэж ойлговол илүү бодитой болох биз ээ. Таны санхүүгийн аялал далайд гарч буй мэт уужим, гэхдээ болгоомжтой байхыг ерөөе.
Танд хэрэгтэй нэмэлт алхам: Та одоо гар утсан дээрээ байгаа ямар нэгэн банкны апп болон зээлийн апп хоёрын зээлийн хүүг (сарын хүүг жилээр үржүүлж) харьцуулж үзэхийг хүсэж байна уу? Энэ нь танд бодит ялгааг харахад тусална.
