Таны санхүүгийн боловсролын хөтөч, зөвлөхийн хувьд бид өмнөх хэсэгт банк гэж юу болох, хадгаламж, зээл, төлбөр тооцооны талаар дэлгэрэнгүй ярилцсан. Тэдгээр нь банкны “Бүтээгдэхүүн” байсан бол одоо бид “Систем” буюу энэ бүхэн ямар суурин дээр тогтож байгааг ойлгох болно.
Монгол Улс 1990 онд нийгмийн шилжилт хийхдээ зөвхөн дэлгүүрийн лангуу өөрчлөгдөөгүй, мөнгөний систем тэр чигтээ “хувьсгал” хийсэн юм. Энэ бол Хоёр шатлалт банкны систем (Two-Tier Banking System) юм.
Энэ сэдэв нь хуурай онол мэт сонсогдож магадгүй ч, яг үнэндээ таны хадгаламжийн хүү яагаад өсөж буурдаг, талхны үнэ яагаад нэмэгддэг, банк дампуурахад таны мөнгө яагаад хамгаалагддаг вэ гэдгийн ҮНДСЭН ШАЛТГААН нь энэ системд оршдог.
Өнөөдөр бид 1991 оны түүхэн шилжилт, эрх мэдлийн хуваарилалт, мөн Төв банк болон Арилжааны банкуудын “Шүүгч ба Тамирчин” шиг харилцааг маш энгийнээр, дэлгэрэнгүй задлан шинжлэх болно.
Хэсэг 2: Банкны системийн бүтэц – Хоёр шатлалт тогтолцоо
1. Түүхэн нөхцөл байдал: 1991 оноос өмнө бид ямар байсан бэ?
Орчин үеийн системийг ойлгохын тулд бид өнгөрсөн үеэ санах хэрэгтэй.
Нэг шатлалт систем (Социализмын үе)
1991 оноос өмнө буюу Социализмын үед Монгол Улсад “Улсын Банк” (State Bank) гэж ганцхан том банк байсан. Одоогийнх шиг ХААН, Голомт, ХХБ гэж байгаагүй.
Тэр үеийн систем иймэрхүү ажилладаг байв:
-
Бүгд нэг дор: Улсын банк нь мөнгөө ч хэвлэдэг, үйлдвэрүүдэд зээл ч олгодог, иргэдийн хадгаламжийг ч авдаг байв.
-
Төлөвлөгөөт эдийн засаг: Зээлийг “эрсдэл тооцож” биш, “Намын даалгавраар” олгодог байв. Гутлын үйлдвэр алдагдалтай ажилласан ч цалингаа тавих мөнгийг Улсын банк зүгээр л хэвлээд өгчихдөг байсан.
-
Үр дагавар: Энэ нь “Мөнгөний үнэ цэнэ”-ийг алдагдуулж, барааны хомсдол үүсгэдэг байв (Мөнгө байвч бараа байхгүй).
1991 оны “Их тэсрэлт”
Зах зээлийн эдийн засагт шилжихэд энэ систем тохирохгүй болсон. Яагаад гэвэл, хэрэв мөнгө хэвлэдэг хүн нь зээл олгодог хүн нь нэг байвал тэр хэзээ ч дампуурахгүй, гэхдээ улс орон нь инфляцад идэгдэж дуусна.
Тиймээс 1991 оны Банкны тухай хууль батлагдаж, Монгол Улсын банкны системийг голоор нь “тас цавчсан” юм. Үүнийг Хоёр шатлалт систем гэнэ.
2. Хоёр шатлалт банкны систем: Шүүгч ба Тамирчид
Энэ системийг ойлгох хамгийн энгийн арга бол Хөлбөмбөгийн тэмцээн юм.
-
1-р шатлал (Төв банк): Шүүгч. Тэр тоглохгүй. Тэр гоол оруулах гэж гүйхгүй. Түүний үүрэг бол дүрмээ сахиулах, тоглолтыг шударга явуулах, талбайг (эдийн засгийг) бэлдэх.
-
2-р шатлал (Арилжааны банкууд): Тамирчид. Тэд талбай дээр тоглоно. Тэдний зорилго бол гоол оруулах (ашиг олох). Тэд хоорондоо өрсөлдөнө.
[Диаграм: Хоёр шатлалт системийн бүдүүвч] (Дээд хэсэгт Монголбанк, Доод хэсэгт Арилжааны банкууд, Дунд нь сумнууд – Мөнгөний бодлого, Хяналт шалгалт)
Одоо шатлал тус бүрийг нарийвчлан авч үзье.
Шатлал 1: Монголбанк (Төв банк) – Бодлого тодорхойлогч
Монголбанк бол ашгийн төлөө бус төрийн байгууллага юм. Та Монголбанкинд очиж хадгаламж нээлгэх эсвэл зээл авах боломжгүй. Тэдний харилцагч нь иргэд биш, харин Арилжааны банкууд болон Засгийн газар юм.
Үндсэн 4 үүрэг:
А. Мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах (Эмиссия)
Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр зөвхөн Монголбанк л “Төгрөг” хэвлэх эрхтэй. Өөр хэн ч мөнгө хэвлэж болохгүй.
-
Зорилго: Мөнгөний нийлүүлэлтийг хянах. Хэрэв хэт их мөнгө хэвлэвэл инфляц болно (Талхны үнэ өснө). Хэт бага хэвлэвэл эдийн засаг гацна (Хүмүүс юм худалдаж авч чадахгүй).
Б. Мөнгөний бодлого хэрэгжүүлэх (Инфляцын удирдлага)
Энэ бол Төв банкны хамгийн чухал үүрэг. Тэдний гол зорилго бол Үнийн тогтвортой байдал юм.
-
Хэрэгсэл: Бодлогын хүү. Та зурагтаар “Монголбанк бодлогын хүүгээ 13% болголоо” гэж сонсдог байх. Энэ нь:
-
Хүүг өсгөх: Эдийн засаг хэт халж, юмны үнэ өсөөд байвал хүүг өсгөдөг. Ингэснээр арилжааны банкны зээлийн хүү дагаж өснө -> Иргэд зээл авахаа болино -> Худалдан авалт багасна -> Юмны үнэ буурна.
-
Хүүг бууруулах: Эдийн засаг зогсонги байвал (ж нь: Ковид-19 үед) хүүг бууруулдаг. Ингэснээр зээл хямдарна -> Бизнесүүд зээл авч өргөжнө -> Ажлын байр нэмэгдэнэ.
-
В. Банкны хяналт шалгалт (Supervision)
Монголбанк бол “Банкуудын цагдаа” юм. Арилжааны банкууд иргэдийн мөнгөөр тоглоом хийж байгаа эсэхийг тэд хянадаг.
-
Дүрмүүд: Жишээ нь, “Та өөрийн хөрөнгөөсөө 10 дахин их мөнгө зээлүүлж болохгүй”, “Нэг компанид хэт их зээл өгч болохгүй” гэх мэт хатуу дүрэм тогтоодог. Хэрэв банк дүрмээ зөрчвөл Монголбанк тусгай зөвшөөрлийг нь цуцалдаг (Жишээ нь: Капитал банк, Анод банкны дампуурал).
Г. Гадаад валютын нөөцийн удирдлага
Улсын “Аюулгүйн дэр” буюу доллар, алтны нөөцийг Монголбанк удирддаг. Ханшийн огцом савлагаа үүсэхэд тэд интервенц хийж (доллар зарж эсвэл худалдаж авч) зах зээлийг тайвшруулдаг.
Шатлал 2: Арилжааны банкууд – Санхүүгийн зуучлагчид
Энэ бол бидний өдөр тутам үйлчлүүлдэг ХААН, Худалдаа Хөгжил, Голомт, Төрийн банк гэх мэт банкууд юм. Тэдний гол зорилго бол АШИГ ОЛОХ.
Тэдний үүрэг:
-
Эх үүсвэр татах: Иргэд, байгууллагаас хадгаламж цуглуулах.
-
Хөрөнгө байршуулах: Цуглуулсан мөнгөө зээл болгон гаргах.
-
Төлбөр тооцоо: Гүйлгээ хийх.
Арилжааны банкууд бол эдийн засгийн хөдөлгүүр юм. Тэд мөнгөгүй боловч санаатай хүмүүсийг (бизнес), мөнгөтэй боловч санаагүй хүмүүстэй (хадгаламж эзэмшигчид) холбож өгдөг.
3. Эрх мэдлийн хуваарилалт: Яагаад салгасан бэ?
1991 онд энэ хоёр шатлалыг салгахгүй бол зах зээлийн эдийн засаг хөгжих боломжгүй байв. Яагаад гэдгийг дараах 3 үндсэн шалтгаанаар тайлбарлая.
[График: Ашиг сонирхлын зөрчил – Төр vs Банк]
Шалтгаан 1: Ашиг сонирхлын зөрчлийг арилгах
Хэрэв мөнгө хэвлэдэг хүн (Төв банк) нь зээл өгдөг хүн (Арилжааны банк) мөн байвал юу болох вэ?
-
Төсөөл: Та банкны захирал бөгөөд танай банк мөнгө хэвлэдэг машинтай. Таны найз “Бизнес хийе, мөнгө зээлээч” гэнэ. Та машин ажиллуулаад л мөнгө хэвлээд өгчихнө. Найз тань дампуурчихлаа. Та дахиад л мөнгө хэвлээд алдагдлаа хаачихна.
-
Үр дүн: Эдийн засагт цаас (мөнгө) ихсэх боловч бодит баялаг (бараа) бүтээгдэхгүй. Энэ бол Гиперинфляц-ын жор юм.
Хоёр шатлалт системд Арилжааны банк мөнгө хэвлэж чадахгүй. Тэд зээл олгохын тулд заавал хэн нэгнээс хадгаламж татах ёстой. Хэрэв муу зээл олгож алдагдал хүлээвэл тэд өөрсдийн хөрөнгөөрөө хариуцлага хүлээж, дампуурах эрсдэлтэй нүүр тулдаг. Энэ нь тэднийг хариуцлагатай болгодог.
Шалтгаан 2: Төсөв ба Мөнгөний бодлогыг тусгаарлах
-
Засгийн газар (Сангийн яам): Улс төрийн зорилготой. Тэд зам тавьж, цалин нэмж, сонгуульд ялахын тулд их мөнгө үрэх сонирхолтой байдаг.
-
Төв банк: Эдийн засгийн зорилготой. Тэд мөнгөний үнэ цэнийг хадгалах сонирхолтой.
Хэрэв энэ хоёр нэг байвал Засгийн газар Төв банкийг “Мөнгө хэвлэж миний төсвийн алдагдлыг бөглө” гэж шахна. Үүнийг “Төсвийн давамгайлал” (Fiscal Dominance) гэдэг. Хоёр шатлалт системд Төв банк нь Засгийн газраас Хараат бус байдаг. Монголбанкны Ерөнхийлөгч Засгийн газрын гишүүн биш, УИХ-д ажлаа тайлагнадаг. Энэ нь Засгийн газрын “мөнгө үрэх хүсэл”-д хазаар болдог.
Шалтгаан 3: Өрсөлдөөн ба Үр ашиг
Хуучин цагт ганцхан Улсын банктай байхад иргэдэд сонголт байгаагүй. Үйлчилгээ удаан, хүү бага, харилцаа муухай байсан ч та тэнд л очих ёстой байв. Одоо 2-р шатлалд олон банк байгаа тул тэд өрсөлддөг.
-
“Манайд хадгалуулбал өндөр хүү өгье.“
-
“Манайхаас зээл авбал хурдан шийдэж өгье.“
-
“Манай аппликейшн илүү гоё.” Энэ өрсөлдөөн нь санхүүгийн үйлчилгээг хямд, чанартай, хүртээмжтэй болгодог.
4. Систем хоорондын харилцан үйлчлэл: Тэд хэрхэн холбогддог вэ?
Төв банк болон Арилжааны банкууд тусдаа боловч хоорондоо салшгүй холбоотой “Хүй”-гээр холбогдсон байдаг. Тэдний харилцаа дараах сувгуудаар явагддаг.
[Диаграм: Мөнгөний урсгалын схем – Төв банкнаас Банкууд руу]
А. Заавал байлгах нөөц (Reserve Requirement)
Энэ бол Төв банкны “Тоормос”-ны систем юм. Арилжааны банк иргэн Батаас 100 төгрөгийн хадгаламж авлаа гэж бодъё. Банк 100 төгрөгийг бүгдийг нь зээлүүлж болохгүй. Монголбанк: “Наад 100 төгрөгийнхөө 10 төгрөгийг нь (10%) миний дансанд ‘Заавал байлгах нөөц’ болгож түгж. Үлдсэн 90 төгрөгийг нь зээлүүлж болно.”
-
Энэ нь нэг талаас хадгаламж эзэмшигчийг хамгаалж, нөгөө талаас мөнгөний нийлүүлэлтийг хянадаг.
Б. Төв банкны үнэт цаас (ТБҮЦ)
Арилжааны банкуудад зээл гаргах гэхээр эрсдэлтэй, эсвэл зээлийн эрэлт бага үед их хэмжээний сул мөнгө үлддэг. Энэ үед Монголбанк тэдэнд санал тавьдаг:“Та нар тэр мөнгөө эрсдэлтэй зээл болгож гаргахын оронд надад өгчих. Би та нарт Бодлогын хүүгээр (ж нь: 11%) хүү төлье.” Үүнийг ТБҮЦ гэнэ. Энэ нь банкуудын илүүдэл мөнгийг татаж, инфляцыг хязгаарлах гол арга хэрэгсэл юм.
В. Эцсийн зээлдүүлэгч (Lender of Last Resort)
Хэрэв Арилжааны банканд гэнэт хүндрэл учирч (ж нь: Хадгаламж эзэмшигчид гэнэт бүгд мөнгөө татах гээд дайрвал), өөр хаанаас ч мөнгө олж чадахгүй болбол Монголбанк Эцсийн найдвар болж зээл олгодог. Энэ нь банкны системийг бүхэлд нь нурахаас сэргийлдэг хамгаалалт юм.
5. Иргэн танд энэ систем ямар ашигтай вэ?
Та магадгүй “Энэ том бүтэц надад ямар хамаатай юм бэ?” гэж бодож байж магадгүй. Таны өдөр тутмын амьдралд дараах байдлаар нөлөөлдөг:
-
Хадгаламжийн аюулгүй байдал: Хоёр шатлалт системийн хяналтын ачаар таны банк дампуурах эрсдэл багасдаг. Хэрэв дампуурлаа ч гэсэн Хадгаламжийн даатгалын систем (Төрийн зохицуулалттай) таны мөнгийг хамгаална.
-
Үнийн тогтвортой байдал: Төв банк “Бодлогын хүү”-гээрээ дамжуулан инфляцыг онилдог тул таны цалингийн худалдан авах чадвар огцом унахаас сэргийлдэг.
-
Төлбөр тооцооны найдвартай байдал: Та ХААН банкнаас Голомт банк руу мөнгө шилжүүлэхэд тэр гүйлгээ Монголбанкны сүлжээгээр дамждаг. Энэ систем байхгүй бол банк хоорондын гүйлгээ маш удаан бөгөөд эрсдэлтэй байх байсан.
6. Ирээдүйн чиг хандлага: Гурав дахь шатлал үүсэх үү?
Технологийн хөгжил банкны уламжлалт бүтцийг эвдэж байна.
-
Финтекүүд (Fintech): LendMN, Storepay зэрэг аппликейшнууд банк биш мөртлөө зээл олгож байна.
-
Дижитал валют (CBDC): Төв банкууд өөрсдөө “Дижитал төгрөг” гаргахаар судалж байна. Хэрэв Төв банк иргэдэд шууд дижитал хэтэвч нээж өгвөл Арилжааны банкны үүрэг бүдгэрч, систем дахин өөрчлөгдөж магадгүй юм.
Дүгнэлт
1991 онд Монгол Улс Хоёр шатлалт банкны систем-д шилжсэн нь эдийн засгийн тусгаар тогтнолын нэгэн баталгаа болсон юм.
-
Бид мөнгөний бодлогыг улс төрөөс салгаж чадсан.
-
Бид өрсөлдөөнт банкны зах зээлийг бий болгосон.
-
Бид олон улсын жишигт нийцсэн хяналтын тогтолцоотой болсон.
Энэ систем бол байшингийн Суурь юм. Суурь нь газар доор байдаг тул харагддаггүй, гэхдээ байшин нурахгүй байгаа нь түүний ач тус билээ. Таны хадгаламж найдвартай, төгрөгийн ханш харьцангуй тогтвортой, зээл авах боломж нээлттэй байгаа нь энэхүү системийн эрх мэдлийн хуваарилалт зөв ажиллаж байгаагийн илрэл юм.
Ирэх хэсэгт бид энэ системийн 2-р шатлал болох Арилжааны банкууд яг ямар бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээр дамжуулан танд үнэ цэнэ бүтээдэг тухай, тухайлбал “Хадгаламжийн даатгал ба Эрсдэлийн удирдлага” сэдвийг судлах болно.
Түгээмэл асуулт, хариулт (FAQ)
1. Монголбанкнаас би ипотекийн зээл авч болох уу?Хариулт: Үгүй. Монголбанк бол 1-р шатлалын банк. Тэд иргэдтэй харьцдаггүй. Та ипотекийн зээлийг зөвхөн 2-р шатлалын арилжааны банкуудаас (ХААН, Төрийн банк г.м) авах боломжтой. Монголбанк зөвхөн санхүүжилтийг нь шийдэж, дүрмийг нь зохиодог.
2. Арилжааны банк дампуурвал Төв банк миний мөнгийг төлөх үү?Хариулт: Шууд утгаараа биш. Гэхдээ “Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци” гэж байгууллага бий. Банк дампуурвал таны 20 сая төгрөг хүртэлх хадгаламжийг энэ байгууллага нөхөн олгоно. Энэ тогтолцоог Төв банк дэмжиж ажилладаг.
3. Яагаад Төв банк зүгээр л мөнгө хэвлээд иргэдэд тарааж болдоггүй юм бэ?Хариулт: Хэрэв тэгвэл хүн бүр мөнгөтэй болох ч, дэлгүүрт байгаа барааны тоо нэмэгдэхгүй. Ингээд талхны үнэ 1 сая төгрөг болно. Үүнийг инфляц гэнэ. Төв банкны гол ажил бол үүнээс сэргийлэх юм.
