Бид өмнөх хэсэгт банкны системийг “Хоёр шатлалт” бүтэцтэй гэж үзсэн. Хэрэв арилжааны банкууд (ХААН, Голомт гэх мэт) хөлбөмбөгийн талбай дээрх тамирчид юм бол, Монголбанк бол тоглолтыг удирддаг ШҮҮГЧ юм. Эсвэл бүр томоор харвал, эдийн засаг гэдэг аварга том хөлөг онгоцны АХМАД нь юм.
Иргэд Монголбанк руу орж хадгаламж нээлгэж болох уу? Яагаад инфляц өсөөд байна вэ? Долларын ханшийг хэн барьдаг вэ? Энэ бүх асуултын хариулт зөвхөн Төв банкны үйл ажиллагаанд оршдог.
Энэхүү нийтлэлээр бид Монголбанкны үндсэн 4 чиг үүрэг, түүний шийдвэр таны амьдралд хэрхэн нөлөөлдөг тухай маш энгийнээр, жишээ, диаграмм ашиглан 2500 үгэнд багтаан тайлбарлая.
1-р Шатлал: Төв Банк (Монголбанк) – Эдийн засгийн “Тархи” ба “Зүрх”
1. Монголбанк гэж хэн бэ?
Монголбанк (Bank of Mongolia) нь Монгол Улсын Төв банк юм. Энэ бол төрийн байгууллага мөн боловч, Засгийн газраас (Яамдаас) хараат бус байх хуультай тусгай статус бүхий институт юм.
Үндсэн зарчим: Монголбанкны харилцагч нь жирийн иргэд биш. Та тэнд очиж данс нээлгэх, зээл авах боломжгүй. Түүний харилцагчид нь:
-
Арилжааны банкууд: (Банкуудын банк)
-
Засгийн газар: (Засгийн газрын санхүүгийн зөвлөх)
Монголбанкны үндсэн зорилго нь ашиг олох БИШ. Түүний цорын ганц бөгөөд эрхэм зорилго бол Үндэсний мөнгөн тэмдэгт – Төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах явдал юм.
Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд Монголбанк дараах 4 том “зэвсэг”-ийг ашигладаг. Үүнд:
-
Мөнгөн тэмдэгт хэвлэх (Эмиссия)
-
Мөнгөний бодлого боловсруулах (Инфляцыг удирдах)
-
Банкны хяналт шалгалт (Системийн аюулгүй байдал)
-
Гадаад валютын нөөцийг удирдах (Улсын аюулгүйн дэр)
Одоо тус бүрийг нь задалж үзье.
Чиг үүрэг 1: Мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах (Эмиссия)
Монгол Улсын газар нутаг дээр төлбөр тооцоонд хэрэглэгдэж буй бүх бэлэн мөнгө (цаасан дэвсгэрт) болон зоосон мөнгийг зөвхөн Монголбанк үйлдвэрлэж, гүйлгээнд гаргах онцгой эрхтэй. Өөр хэн ч мөнгө хэвлэж болохгүй.
Мөнгө хэвлэх үйл явц: Зүгээр л цаас биш
Хүмүүс “Улс мөнгөгүй болчихлоо, Монголбанк зүгээр л мөнгө хэвлээд тараачихаж болдоггүй юм уу?” гэж их асуудаг. Хариулт нь: Болохгүй.
Хэрэв Монголбанк хэт их мөнгө хэвлэвэл тэр мөнгөний үнэ цэнэ “0” руу тэмүүлнэ. Жишээ: Нэг арал дээр 10 хүн амьдардаг, тэнд нийт 10 ширхэг алим л байдаг гэж бодъё. Хүн бүр 1 доллартай. Тэгвэл 1 алим = 1 доллар байна. Гэнэт Төв банк нь хүн бүрд нэмж 9 доллар хэвлэж өгөөд, хүн бүр 10 доллартай боллоо. Гэвч алимны тоо нэмэгдээгүй (10 хэвээрээ). Одоо хүн бүр алим авахын тулд үнэ хаялцана. Үр дүнд нь 1 алим = 10 доллар болно. Мөнгөний тоо 10 дахин өссөн ч, худалдан авах чадвар нь хэвээрээ л байна. Үүнийг Инфляц гэнэ.
Мөнгөн тэмдэгтийн хамгаалалт ба шинэчлэлт
Монголбанкны нэг үүрэг бол мөнгөн тэмдэгтийг хуурамчаар үйлдэхээс сэргийлэх юм.
-
Нууцлал: Таны түрийвчинд байгаа 20,000-тын дэвсгэрт дээр усан хээ, металл утас, голограмм, харааны бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан тэмдэг гээд олон арван нууцлал бий.
-
Элэгдэл: Мөнгө гараас гарт дамжиж хуучирдаг. Монголбанк байнга хуучин мөнгөн тэмдэгтүүдийг татан авч, устгалд оруулан, оронд нь шинэ мөнгө гүйлгээнд гаргадаг.
Чиг үүрэг 2: Мөнгөний бодлого (Эдийн засгийн жолооны хүрд)
Энэ бол Төв банкны хамгийн чухал, бас хамгийн нарийн төвөгтэй ажил юм. Мөнгөний бодлого гэдэг нь эдийн засагт эргэлдэж буй мөнгөний хэмжээ болон мөнгөний үнэ цэнийг (хүүг) удирдах үйл ажиллагаа юм.
Монголбанкны үндсэн зорилт бол Инфляцыг нам, тогтвортой түвшинд (ихэвчлэн 6% +/- 2%) барих явдал юм.
Гол хэрэгсэл: Бодлогын хүү (Policy Rate)
Та зурагтаар “Монголбанк Бодлогын хүүг 13% болголоо” гэж сонсдог. Энэ ямар учиртай вэ?
Бодлогын хүү бол эдийн засгийн Тоормос ба Хааз юм.
Сценари А: Эдийн засаг хэт халсан үед (Инфляц өндөр)
-
Нөхцөл: Хүмүүс хэт их мөнгө үрж, барааны үнэ өсөөд байна. Талх, бензин үнэтэй боллоо.
-
Монголбанкны үйлдэл: Бодлогын хүүг ӨСГӨНӨ (Ж нь: 10%-аас 13% болгоно).
-
Дамжих нөлөө (Transmission Mechanism):
-
Төв банкны хүү өсөхөд Арилжааны банкуудын Төв банкнаас зээл авах зардал өснө.
-
Арилжааны банкууд иргэдэд өгөх зээлийн хүүгээ нэмнэ (Ж нь: 16%-аас 20% болгоно).
-
Зээл үнэтэй болохоор иргэд, бизнесүүд зээл авахаа багасгана.
-
Худалдан авалт багасна.
-
Эрэлт багасахаар барааны үнэ буурна (эсвэл өсөлт нь зогсоно).
-
-
Дүгнэлт: Тоормос гишгэж, инфляцыг буурууллаа.
Сценари Б: Эдийн засаг хямралд орсон үед (Recession)
-
Нөхцөл: Ковид-19 шиг үед бизнесүүд зогсож, хүмүүс мөнгөө үрэхгүй, эдийн засаг гацсан байна.
-
Монголбанкны үйлдэл: Бодлогын хүүг БУУРУУЛНА (Ж нь: 11%-аас 6% болгоно).
-
Дамжих нөлөө:
-
Зээлийн хүү хямдарна.
-
Бизнесүүд зээл авч үйлдвэрлэлээ өргөжүүлнэ.
-
Иргэд ипотекийн зээл, лизинг авах сонирхолтой болно.
-
Мөнгөний эргэлт сайжирч, эдийн засаг сэргэнэ.
-
-
Дүгнэлт: Хааз гишгэж, эдийн засгийг хөдөлгөлөө.
Нээлттэй захын үйл ажиллагаа (Төв банкны үнэт цаас – ТБҮЦ)
Бодлогын хүүгээс гадна Монголбанк өөрийн гэсэн “Үнэт цаас”-ыг банкуудад зардаг.
-
Мөнгө татах: Хэрэв зах зээл дээр мөнгө хэт их байвал Монголбанк ТБҮЦ гаргана. Арилжааны банкууд сул мөнгөөрөө ТБҮЦ худалдаж авна. Ингэснээр зах зээл дээрх илүүдэл мөнгө Монголбанк руу орж “түгжигдэнэ”.
-
Мөнгө нийлүүлэх: Мөнгө дутагдвал Монголбанк ТБҮЦ-аа буцааж худалдаж аваад, зах зээл рүү мөнгө цутгана.
Чиг үүрэг 3: Банкны хяналт шалгалт (Санхүүгийн цагдаа)
Монголбанк бол банкны системийн Шүүгч бөгөөд Цагдаа юм. Иргэд мөнгөө арилжааны банканд хадгалуулдаг. Хэрэв тэр банк дампуурвал иргэд хохирно. Тиймээс Монголбанк арилжааны банкуудыг маш хатуу хянадаг.
Яагаад хяналт хэрэгтэй вэ?
Банк бол бусдын мөнгөөр бизнес хийдэг газар. Банкны эзэд шуналдаа хөтлөгдөөд хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг эрсдэлтэй төсөл рүү (жишээ нь, эргэлзээтэй барилга, уул уурхай) хийчих вий гэдгээс сэргийлэх ёстой.
Хяналтын гол хэрэгсэл: Заавал байлгах нөөц (Reserve Requirement)
Энэ бол маш чухал ойлголт. Та ХААН банканд 100,000 төгрөг хадгалууллаа гэж бодъё. Банк тэр 100,000 төгрөгийг бүгдийг нь зээлүүлж болохгүй. Монголбанкнаас тогтоосон дүрэм бий: “Та нар хадгаламж бүрийн 10%-ийг (тоо өөрчлөгдөж болно) миний дансанд авчирч түгжих ёстой.”
-
Таны хадгаламж: 100,000 төгрөг.
-
Заавал байлгах нөөц (10%): 10,000 төгрөгийг банк Монголбанкинд байршуулна. Энэ мөнгөнд хэн ч гар хүрэхгүй.
-
Зээлүүлэх эрх: Үлдсэн 90,000 төгрөгийг л банк зээл болгон гаргаж болно.
Энэ нь иргэд гэнэт мөнгөө татах үед банканд бэлэн мөнгө байх баталгаа болдог.
Стресс тест (Stress Testing)
Монголбанк банкуудыг тогтмол “Стресс тест”-д оруулдаг. “Хэрэв маргааш нүүрсний экспорт зогсож, эдийн засаг 5% унавал танай банк тэсч үлдэх үү?” гэсэн асуултад банкууд тооцооллоор хариулах ёстой. Хэрэв тэсэхгүй гэж гарвал Монголбанк тэднийг “Өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүл, эсвэл зээл гаргахаа зогсоо” гэж тушаадаг.
Чиг үүрэг 4: Гадаад валютын нөөцийн удирдлага (Улсын аюулгүйн дэр)
Монгол Улс бараг бүх хэрэглээгээ (шатахуун, хүнс, машин, эм) гадаадаас импортолдог. Импортын төлбөрийг төгрөгөөр биш, Ам.доллар, Юань, Евро-гоор төлдөг. Хэрэв Монгол Улс ямар ч валютгүй болбол бид гаднаас шатахуун ч авч чадахгүй, улсаараа тэг зогсолт хийнэ.
Үүнээс сэргийлэхийн тулд Монголбанк Гадаад валютын албан нөөц (ГВАН)-ийг бүрдүүлж, удирддаг.
Нөөц юунаас бүрддэг вэ?
-
Гадаад валют: Ихэнхдээ Ам.доллар, Юань (Хятадын төв банктай хийсэн своп хэлцэл), Евро.
-
Мөнгөжсөн алт: Монголбанк дотоодын уурхайчид болон иргэдээс алт худалдаж авдаг. Түүнийгээ гадаадад цэвэршүүлээд “Мөнгөжсөн алт” болгож, олон улсын зах зээл дээр зарж доллар болгодог.
-
SDR (Зээлжих тусгай эрх): ОУВС (IMF)-ийн гаргадаг хийсвэр валют.
Валютын нөөц яагаад чухал вэ?
Үүнийг “Улсын машины аюулгүйн дэр” гэж ойлгож болно. Жишээ: Ковид-19 цар тахал
-
Хил хаагдаж, нүүрсний экспорт зогсов. Монгол руу орж ирэх долларын урсгал тасарсан.
-
Гэтэл бид шатахуун, эм тариагаа гаднаас авахын тулд доллар төлөх хэрэгцээ хэвээрээ байв.
-
Энэ хүнд үед Монголбанк хуримтлуулсан Валютын нөөцөөсөө доллар гаргаж, шатахуун импортлогчдод нийлүүлсэн. Хэрэв нөөц байгаагүй бол шатахууны хомсдол үүсч, ханш тэнгэрт хадах байв.
Ханшийн интервенц
Долларын ханш огцом өсөх үед Монголбанк нөөцөөсөө доллар зарж, ханшийн өсөлтийг сааруулдаг. Гэхдээ нөөц хязгаартай тул байнга ингэж чадахгүй. Монголбанкны зорилго бол ханшийг нэг тоон дээр барих биш, харин огцом савлагааг зөөлрүүлэх юм.
Яагаад Төв банк иргэдтэй шууд харьцдаггүй вэ?
Олон хүн “Би Монголбанкнаас хямд хүүтэй зээл авмаар байна” гэж боддог. Гэвч энэ нь хоёр шатлалт банкны системийн зарчмаар хориотой.
-
Ашиг сонирхлын зөрчил: Хэрэв Монголбанк мөнгө хэвлэдэг атлаа, тэр мөнгөөрөө зээл олгодог болчихвол хэзээ ч дампуурахгүй, хэт их мөнгө хэвлэж эдийн засгийг сүйрүүлнэ.
-
Шүүгч тамирчин байж болохгүй: Монголбанк бол банкуудыг хянадаг шүүгч. Шүүгч өөрөө талбай дээр гүйгээд гоол хийгээд байвал тоглоом шударга бус болно. Монголбанк арилжааны банкуудтай өрсөлдөх ёсгүй.
Монголбанкны Хараат бус байдал (Independence)
Энэ бол маш чухал сэдэв. Монголбанк нь Засгийн газраас (Улс төрчдөөс) хараат бус байх ёстой.
Яагаад? Улс төрчид (Засгийн газар) богино хугацаанд сонгуульд ялахын тулд эдийн засгийг “хиймлээр” сайхан харагдуулах сонирхолтой байдаг.
-
Тэд Монголбанкийг “Мөнгө хэвлэ, хүүгээ бууруул, хүмүүст зээл өг” гэж шахаж магадгүй.
-
Хэрэв Төв банк үүнийг дагавал богино хугацаанд хүмүүс мөнгөтэй болох ч, 1-2 жилийн дараа аймшигтай инфляц (юмны үнэ өсөх) нүүрлэнэ.
Тиймээс хуулиар Монголбанкны Ерөнхийлөгч нь УИХ-д ажлаа тайлагнадаг ч, мөнгөний бодлогын шийдвэрээ (Хүүг өсгөх, бууруулах) мэргэжлийн түвшинд, улс төрөөс ангид гаргах эрхтэй байдаг.
Орчин үеийн чиг хандлага: Дижитал Төгрөг (CBDC)
Дэлхийн Төв банкуудын нэгэн адил Монголбанк ч бас технологийн хувьсгал хийж байна. Одоо судлагдаж буй төсөл бол Төв банкны дижитал валют (CBDC) юм. Энэ нь крипто валют (Bitcoin) биш, харин дижитал хэлбэртэй төгрөг юм.
-
Ирээдүйд: Магадгүй иргэд Монголбанкинд шууд “Дижитал хэтэвч” нээлгэж, төлбөр тооцоог ямар ч банкны зуучлалгүйгээр хийдэг болох боломжтой. Энэ нь төлбөрийн системийн хурдыг нэмэгдүүлж, зардлыг бууруулна.
Дүгнэлт: Таны амьдрал дахь Монголбанкны үүрэг
Монголбанк тантай шууд уулздаггүй, таны гар утсанд аппликейшн нь байдаггүй байж болно. Гэхдээ:
-
Таны дэлгүүрээс авч буй талхны үнэ хэд байх вэ?
-
Таны ипотекийн зээлийн хүү өсөх үү, буурах уу?
-
Таны машины банканд хийж буй бензин олдоцтой байх уу?
-
Таны хадгаламжтай банк дампуурвал мөнгө тань найдвартай юу?
Энэ бүх асуултын хувь заяаг Монголбанк шийддэг.
Тиймээс санхүүгийн боловсролтой иргэн хүн зөвхөн арилжааны банкны сурталчилгааг биш, харин Монголбанкны “Бодлогын хүүгийн мэдэгдэл”-ийг анхааралтай сонсдог байх хэрэгтэй. Учир нь тэр мэдэгдэл таны ирэх жилийн санхүүгийн цаг агаарыг урьдчилан хэлж өгдөг юм.
