Системийн нөлөө бүхий банк (Domestic Systemically Important Banks – D-SIBs)

0
1

Өмнөх хэсгүүдэд бид Төв банк (Шүүгч) болон Арилжааны банкууд (Тамирчид) гэсэн хоёр шатлалыг ойлгосон. Гэхдээ талбай дээр тоглож буй тамирчид бүгд ижил биш ээ. Зарим нь жижиг, хөнгөн байхад, зарим нь аварга том, хүнд жингийн “сумочид” шиг байдаг.

Монголын эдийн засагт “Системийн нөлөө бүхий банк” (Domestic Systemically Important Banks – D-SIBs) гэдэг тусгай статустай хэдхэн банк бий.

Энгийнээр хэлбэл: “Унагааж болохгүй аварга баганууд” юм. Хэрэв жижиг банк дампуурвал хадгаламж эзэмшигчид нь хохироод л өнгөрнө. Харин Системийн нөлөө бүхий банк дампуурвал Монгол Улс тэр чигтээ хямралд орж, төгрөгийн ханш унаж, бензин тасарч, ажилгүйдэл газар авах аюултай.

Өнөөдөр бид эдгээр “Аваргууд” хэн болох, тэднийг яагаад ингэж нэрлэдэг, энэ нь таны мөнгөнд ямар хамаатай болохыг маш энгийнээр, дэлгэрэнгүй задлан шинжлэх болно.

Хэсэг 3: Гол тоглогчид – Системийн нөлөө бүхий банкууд (D-SIBs)

1. “Too Big to Fail” буюу Дампууруулахад хэтэрхий том

Эдийн засагт нэгэн алдартай ойлголт байдаг: “Too Big to Fail”. Монголоор буулгавал “Дампууруулахад хэтэрхий том” буюу хэрэв дампуурвал учрах хохирол нь түүнийг аврах зардлаас хэд дахин их байх нөхцөл байдлыг хэлнэ.

Үүнийг “Монгол гэр”-ээр төсөөлье.

  • Жижиг банкууд: Гэрийн ханын ширнүүд. Хэрэв нэг шир хугарвал гэр ганхах ч нурчихгүй. Сольж болно.

  • Системийн нөлөө бүхий банкууд (D-SIBs): Гэрийн БАГАНА. Хэрэв багана хугарвал гэр тэр чигтээ нурна. Дотор нь байгаа бүх хүн (иргэд, компаниуд, төр) дарагдана.

Тиймээс Төр (Монголбанк) эдгээр банкуудыг “Онцгой хяналт”-д авч, тэдэнд энгийн банкуудаас хамаагүй өндөр шалгуур тавьдаг.

D-SIB гэж юу гэсэн үг вэ?

  • D (Domestic): Дотоодын. Дэлхийн хэмжээнд биш, Монголын эдийн засагт чухал нөлөөтэй.

  • SIB (Systemically Important Bank): Системийн чухал ач холбогдолтой банк.

2. Хэнийг “Системийн нөлөө бүхий” гэж үздэг вэ? (Шалгуур үзүүлэлтүүд)

Монголбанк дуртай банкнаа “Чи чухал шүү” гэж нэрлэдэггүй. Үүнд олон улсын нарийн аргачлал ашигладаг. Үндсэн 4 шалгуур байдаг:

А. Хэмжээ (Size) – Зааныг хулганатай харьцуулах нь

Банкны нийт хөрөнгө нь эдийн засгийн (Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний) хэдэн хувийг эзэлж байна вэ?

  • Монголд нийт банкны системийн 90 гаруй хувийг ердөө ТОП-5 банк эзэлдэг. Жишээ нь, ХААН банк дангаараа нийт хадгаламжийн 30-40%-ийг эзэмшдэг. Ийм том банкийг зүгээр орхиж болохгүй.

Б. Харилцан хамаарал (Interconnectedness) – Аалзны тор

Энэ банк бусад банкуудтайгаа хэр гүн холбоотой вэ?

  • Хэрэв энэ банк дампуурвал бусад банкууд мөнгөө олж авч чадах уу? Жишээ нь, Худалдаа Хөгжлийн Банк (ХХБ) дампуурвал түүнээс валют авдаг жижиг банкууд, түүний санхүүжүүлдэг импортлогч компаниуд бүгд дагаад унана.

В. Орлуулах боломжгүй байдал (Substitutability) – Цор ганц уу?

Хэрэв энэ банк маргааш хаалгаа баривал түүний хийж байсан ажлыг өөр банк шууд хийж чадах уу?

  • Жишээ: ХААН банк. Монголын бүх сум, багт салбартай. Хэрэв ХААН банк зогсвол Увс аймгийн суманд байгаа малчинд өөр хэн ч үйлчилж чадахгүй. Төрийн банк байж болох ч, тэр даруй бүх ачааллыг даах боломжгүй. Тиймээс ХААН банк бол “Орлуулахад хэцүү” банк юм.

Г. Нарийн төвөгтэй байдал (Complexity)

Энэ банк хэр олон төрлийн, эрсдэлтэй, нарийн бүтээгдэхүүн гаргадаг вэ? Олон улсын зах зээл дээр бонд гаргасан уу? Дериватив хэлцэл хийдэг үү? Үйл ажиллагаа нь нарийн байх тусмаа эрсдэл өндөр.

3. Монголын “Их Тав”: Манай D-SIBs хэн бэ?

Монголбанкнаас жил бүр шинэчилэн зарладаг жагсаалтаар дараах 5 банк (зарим жилд 6) системийн нөлөө бүхий банканд тооцогддог. Тэд тус бүртээ эдийн засагт өөр өөр, онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг.

1. ХААН Банк (Khan Bank) – “Ритейлийн Хаан”

  • Үүрэг: Монголын хүн амын 80% нь ХААН банкны карттай гэдэг судалгаа бий. Тэд хамгийн өргөн сүлжээтэй.

  • Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: Иргэдийн хадгаламж, тэтгэвэр, цалин, малчдын зээл, жижиг дунд бизнесийн гол санхүүжүүлэгч.

  • Хэрэв дампуурвал: Нийгмийн халамжийн систем, хөдөө орон нутгийн эдийн засаг тэр чигтээ зогсоно. Энэ бол хамгийн том эрсдэл.

2. Худалдаа Хөгжлийн Банк (TDB) – “Корпорацийн Хаан”

  • Үүрэг: Монголын томоохон 400 компанийн ихэнх нь TDB-тэй харьцдаг. Уул уурхай, импортын худалдааны санхүүжилтийг атгадаг.

  • Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: Гадаад валютын урсгалын маш том хэсгийг удирддаг. Шатахуун импортлогчид, Эрдэнэт үйлдвэр, Оюу Толгой зэрэгтэй нягт ажилладаг.

  • Хэрэв дампуурвал: Монгол Улс шатахуун, хүнсний импортоо хийж чадахгүйд хүрч, валютын зах зээл сүйрнэ.

3. Голомт Банк (Golomt Bank) – “Системийн Инноватор”

  • Үүрэг: Төлбөр тооцоо, картын зах зээлд хүчтэй тоглогч. Дижитал шилжилт, бизнесийн зээлээрээ алдартай.

  • Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: Хотын дундаж давхарга болон хувийн хэвшлийн компаниудын гол түнш.

  • Хэрэв дампуурвал: Төлбөр тооцооны системд доголдол үүсч, бизнесийн салбар хүнд цохилт авна.

4. Төрийн Банк (State Bank) – “Засгийн газрын тулгуур”

  • Үүрэг: 2009 онд дампуурсан “Зоос”, “Анод” банкуудын суурин дээр байгуулагдсан 100% төрийн өмчит банк.

  • Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: ХААН банктай өрсөлдөхүйц орон нутгийн сүлжээтэй. Ипотекийн зээл, халамжийн мөнгө олгоход чухал үүрэгтэй.

  • Хэрэв дампуурвал: Төр өөрийнхөө банкийг дампууруулна гэж байхгүй ч, хэрэв ийм зүйл болбол иргэдийн төрд итгэх итгэл алдарна.

5. ХасБанк (XacBank) – “Засаглалын жишиг”

  • Үүрэг: Гадны хөрөнгө оруулагчидтай, сайн засаглалтай, байгальд ээлтэй (ногоон) банк гэдгээрээ ялгардаг.

  • Эдийн засагт үзүүлэх нөлөө: Жижиг дунд бизнес (ЖДҮ) болон олон улсын төслүүдийн санхүүжилтэд чухал байр суурьтай.

(Тайлбар: Зарим жилүүдэд “Улаанбаатар хотын банк” энэ жагсаалтад ордог байсан ч TDB-тэй нэгдсэн. Одоогийн байдлаар эдгээр 5 банк гол баганууд юм).

4. Системийн банкуудад тавигддаг “Тусгай шаардлага”

Аварга том байна гэдэг давуу тал мөн боловч, маш том хариуцлага юм. Монголбанк эдгээр 5 банканд энгийн банкуудаас (жишээ нь Капитрон, Богд, Чингис хаан банкнаас) илүү хатуу шаардлага тавьдаг.

Үүнийг “SIBs Surcharge” (Нэмэлт дэр) гэж нэрлэдэг.

А. Өөрийн хөрөнгийн нэмэлт буфер

Банк болгонд “Өөрийн хөрөнгө” (Capital Adequacy Ratio) гэж байх ёстой. Энэ нь эрсдэлээс хамгаалах дэр юм.

  • Энгийн банк: Нийт эрсдэлтэй хөрөнгийнхөө 12%-тай тэнцэх өөрийн хөрөнгөтэй байх ёстой.

  • D-SIB банк: Системийн нөлөө бүхий банк нь үүн дээр нэмээд +1% эсвэл +2%-ийн нэмэлт өөрийн хөрөнгө (Нийт 13-14%) байлгах ёстой.

Зүйрлэл: Жирийн машин (Жижиг банк) жолоодоход энгийн хамгаалалтын бүс хангалттай. Харин 50 зорчигчтой автобус (D-SIB) жолоодож байгаа бол танд нэмэлт тоормос, илүү туршлагатай жолооч, илүү зузаан төмөр их бие хэрэгтэй. Тэр нэмэлт хамгаалалт нь энэ “Буфер” юм.

Б. Илүү хатуу хяналт шалгалт

Монголбанкны шалгалт жижиг банкуудад жилд нэг удаа ордог бол, D-SIBs банкуудад байнгын хяналт тавьдаг. Тэдний захирлуудын томилгоог ч илүү нарийн шалгадаг.

В. Стресс тест (Stress Testing)

Эдгээр банкуудыг байнга “Тамлаж” үздэг. “Хэрэв эдийн засаг сүйрвэл яах вэ?” гэсэн загварчлал дээр эдгээр банкууд заавал тэнцэх ёстой. Тэнцэхгүй бол ногдол ашиг тараахыг нь хориглодог.

5. “Ёс суртахууны гажуудал” (Moral Hazard) – Асуудлын нөгөө тал

“Дампууруулахад хэтэрхий том” гэдэг статустай байх нь нэг том сөрөг үр дагавартай. Үүнийг эдийн засагт Moral Hazard гэнэ.

Жишээ: Нэг айлд “Эрх хүүхэд” (Том банк) байна. Тэр хүүхэд ямар ч хэрэг тарьсан (эрсдэлтэй зээл олгосон), аав ээж нь (Төр) түүнийг шоронд оруулахгүйн тулд үргэлж мөнгө төлж авардаг гэдгээ мэддэг. Тэгвэл тэр хүүхэд засрах уу? Үгүй. Харин ч “Би яасан ч яах вэ, аав аварчихна” гээд улам их эрсдэл гаргана.

Энэ бол D-SIB банкуудын хамгийн том аюул. “Бид дампуурвал улс сүйрэх учраас Төр биднийг яаж ийгээд аварна” гэсэн бодлоор хэт эрсдэлтэй зээл олгох вий гэдгээс Монголбанк үргэлж сэрэмжилж байдаг. Тийм ч учраас дээр дурдсан “Нэмэлт буфер”-ийг шаарддаг юм.

6. Иргэн танд энэ ямар хамаатай вэ?

Та өөрийн мөнгөө аль банканд хадгалахаа шийдэхдээ энэ ойлголтыг ашиглаж болно.

А. Аюулгүй байдлын баталгаа

Хэрэв таны мөнгө “Системийн нөлөө бүхий банк”-анд байгаа бол дампуурах магадлал нь жижиг банктай харьцуулахад хамаагүй бага. Төр эдгээр 5 банкийг нүдний цөцгий мэт хамгаалдаг.

Б. Хүүгийн ялгаа

Жижиг банкууд D-SIB биш учраас харилцагч татахын тулд Илүү өндөр хүү амладаг.

  • Том банк: Хадгаламжийн хүү 11% (Найдвартай, гэхдээ өгөөж бага).

  • Жижиг банк: Хадгаламжийн хүү 13% (Өгөөж өндөр, гэхдээ эрсдэл харьцангуй өндөр).

Та сонголтоо хийхдээ “Өгөөж vs Эрсдэл”-ийг жинлэх хэрэгтэй. Санхүүгийн зөвлөхийн хувьд хэлэхэд: “Бүх өндгөө нэг сагсанд бүү хий”. Том мөнгөө (Үндсэн хөрөнгөө) D-SIB банканд, харин багахан хэсгийг нь өндөр өгөөжтэй жижиг банканд хийх нь ухаалаг стратеги байж болно.

В. Үйлчилгээний хүртээмж

D-SIB банкууд хөрөнгө ихтэй тул технологид их мөнгө зарцуулдаг. Тэдний аппликейшн илүү хурдан, олон улсын картууд нь найдвартай ажилладаг, АТМ нь алхам тутамд байдаг.

Дүгнэлт: Монголын эдийн засгийн “Атлантууд”

Эртний Грекийн домогт дэлхийг мөрөн дээрээ үүрч явдаг Атлант гэдэг аварга биетний тухай гардаг. Монголын эдийн засгийн хувьд ХААН, ТХБ, Голомт, Төрийн банк, ХасБанк нар бол яг тэр Атлантууд юм.

Тэд:

  1. Том: Нийт системийн 90%-ийг бүрдүүлдэг.

  2. Чухал: Тэд зогсвол эдийн засаг зогсоно.

  3. Хариуцлагатай: Тэдэнд энгийн банкуудаас илүү өндөр шаардлага тавигддаг.

“Системийн нөлөө бүхий банк” гэдэг бол зүгээр нэг цол гуншин биш. Энэ бол Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын баталгаа, мөн нөгөө талаар хамгийн том эрсдэлийн төв юм.

Иргэн та санхүүгийн шийдвэр гаргахдаа банкны нэр, лого, гоё сурталчилгаанаас гадна “Энэ банк системийн нөлөө бүхий банк мөн үү?” гэдгийг бодолцож үздэг байх нь таны санхүүгийн дархлаанд чухал үүрэгтэй.

Түгээмэл асуулт, хариулт (FAQ)

1. Капитал банк, Анод банк дампуурсан. Тэд D-SIB байсан уу? Хариулт: Үгүй. Тэд жижиг болон дунд хэмжээний банкууд байсан. Тэдний дампуурал хадгаламж эзэмшигчдэдээ хүнд туссан ч, Монгол Улсын эдийн засгийг бүхэлд нь нураагаагүй. Хэрэв ХААН банк байсан бол түүх өөрөөр бичигдэх байсан.

2. D-SIB банк дампуурах боломжтой юу? Хариулт: Онолын хувьд боломжтой. Дэлхийн түүхэнд “Lehman Brothers” (2008 он) шиг аваргууд дампуурч байсан. Гэхдээ орчин үед Төв банкууд ийм банкийг дампууруулахгүйн тулд бүх аргаа хэрэглэдэг (Bailout буюу Төрөөс мөнгө хийж аврах). Учир нь дампуурлын хор уршиг нь аврах зардлаас их байдаг.

3. Би зөвхөн D-SIB банканд мөнгөө хадгалах ёстой юу? Хариулт: Заавал биш. Монголд “Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци” гэж бий. Энэ байгууллага таны аль ч банканд (жижиг, том хамаагүй) хадгалуулсан 20 сая төгрөг хүртэлх мөнгийг 100% даатгадаг. Хэрэв таны хадгаламж 20 саяас бага бол жижиг банканд хийж өндөр хүү авах нь эрсдэлгүй. Харин тэрбум төгрөг бол D-SIB нь найдвартай.

ХОЛБООТОЙИлүү ихийг

ХАРИУ ҮЛДЭЭХ

Please enter your comment!
Please enter your name here