Өмнөх хэсэгт бид 1-р шатлал буюу тоглоомын дүрмийг зохиож, шүүдэг Монголбанк (Төв банк)-ны тухай ярилцсан.
Одоо харин 2-р шатлал буюу талбай дээр бодитоор тоглодог, та бидний өдөр тутам хаалгаар нь орж, аппликейшныг нь ашигладаг Арилжааны банкууд-ын тухай гүнзгийрүүлэн судлах болно.
Монгол Улсад ХААН, Худалдаа Хөгжил, Голомт, Төрийн банк, ХасБанк тэргүүтэй олон арилжааны банк үйл ажиллагаа явуулж байна. Тэд зүгээр л мөнгө хадгалдаг сейф биш юм. Тэд бол эдийн засгийн “Зүрхний ховдол” бөгөөд мөнгийг (цусыг) эдийн засгийн бүх хэсэгт шахаж, амьдралыг тэтгэж байдаг амин чухал эрхтэн юм.
Энэхүү нийтлэлээр бид арилжааны банкны мөн чанар, тэд хэрхэн агаараас мөнгө бүтээдэг (Credit Creation) ид шид, мөн олон улсын худалдааг хэрхэн хөдөлгөдөг тухай маш энгийнээр, дэлгэрэнгүй тайлбарлах болно.
2-р Шатлал: Арилжааны Банкууд – Үйлчилгээ үзүүлэгчид
1. Арилжааны банк гэж хэн бэ? (Үндсэн ойлголт)
Хэрэв Төв банк бол “Засгийн газрын банк” юм бол, Арилжааны банк бол “Иргэд ба Бизнесийн банк” юм.
Тодорхойлолт: Арилжааны банк гэдэг нь ашгийн төлөө ажилладаг, санхүүгийн ЗУУЧЛАГЧ байгууллага юм.
Яагаад “Зуучлагч” гэж? Учир нь банк өөрийн мөнгийг бус, бусдын мөнгийг удирддаг.
-
Нэг талд: Мөнгөтэй боловч санаагүй хүмүүс (Хадгаламж эзэмшигчид). Тэд мөнгөө аюулгүй газар байлгаж, хүү авахыг хүснэ.
-
Нөгөө талд: Санаатай боловч мөнгөгүй хүмүүс (Бизнес эрхлэгчид, Зээлдэгчид). Тэд мөнгө авч бизнесээ өргөжүүлэхийг хүснэ.
Банк энэ хоёрын дунд зогсож, эрсдэлийг нь даагаад, итгэлцлийг бий болгодог.
Банкны бизнесийн энгийн модель: “Спред” (Spread)
Банк хэрхэн ашиг олдог вэ? Маш энгийн.
-
Иргэн Батаас 100 төгрөгийг жилийн 10% хүүтэй хадгаламж болгож авна. (Банкны зардал).
-
Тэр 100 төгрөгийг иргэн Доржид жилийн 18% хүүтэй зээлүүлнэ. (Банкны орлого).
-
Зөрүү 8% нь банкны ашиг (Spread) болно. Үүгээр ажилчдын цалин, байрны түрээс, технологийн зардлаа төлөөд үлдсэн нь цэвэр ашиг болдог.
2. Үндсэн чиг үүрэг 1: Үйл ажиллагааны банк (Operational Banking)
Энэ бол бидний нүдэнд харагддаг хэсэг. Банкны өдөр тутмын үйл ажиллагаа нь эдийн засгийн “эргэлт”-ийг хангадаг.
А. Эх үүсвэр татан төвлөрүүлэх (Liability Generation)
Банкны хувьд харилцагчийн хадгаламж бол ӨР юм. Үүнийг баланс дээр “Passives” эсвэл “Liabilities” гэж бүртгэдэг.
-
Харилцах данс: Хүү багатай, гэхдээ хэзээ ч авч болдог мөнгө. (Цалингийн данс).
-
Хадгаламж: Хүү өндөртэй, тодорхой хугацаанд түгждэг мөнгө.
Монголын онцлог: Монголын банкууд хадгаламжийн хүүгээрээ дэлхийд дээгүүрт ордог. Жишээ нь, Америкт хадгаламжийн хүү 0.5%-5% байхад Монголд 12%-14% байдаг. Энэ нь манай эдийн засагт мөнгө хомс (үнэтэй) байдгийг илтгэнэ.
Б. Төлбөр тооцооны систем (The Payment Rails)
Арилжааны банкууд мөнгөн урсгалын дэд бүтцийг эзэмшдэг.
-
Дотоод гүйлгээ: Та “SocialPay” эсвэл “Khan Bank” апп ашиглан найз руугаа мөнгө шилжүүлэхэд хэдхэн секунд болдог. Гэтэл цаана нь банк хоорондын клирингийн сүлжээгээр асар их мэдээлэл солилцож байдаг.
-
Карт: Виза, Мастеркарт, ЮнионПэй. Таныг дэлгүүрт картаа уншуулах бүрд банк худалдагчийн данс руу мөнгө шилжүүлж, таны данснаас хасдаг.
-
Гадаад гуйвуулга (SWIFT): Та Хятад руу барааны төлбөр хийхэд банк таны төгрөгийг юань болгож, олон улсын сүлжээгээр дамжуулан хүлээн авагчид хүргэдэг.
3. Үндсэн чиг үүрэг 2: Кредит бүтээх (Credit Creation) – Мөнгөний ид шид
Энэ бол банкны хамгийн чухал, гэхдээ хүмүүсийн хамгийн буруу ойлгодог хэсэг юм. Банкууд зүгээр л хадгаламжийг зээлүүлдэггүй, тэд шинээр мөнгө бүтээдэг.
Үүнийг Мөнгөний үржүүлэгч (Money Multiplier) гэж нэрлэдэг.
Бодит жишээгээр тайлбарлая:
Таныг 1 сая төгрөгтэй гэж бодъё.
-
Алхам 1: Та 1 сая төгрөгөө “Банк А”-д хадгалуулна.
-
“Банк А”-д 1 сая төгрөг орж ирлээ.
-
Төв банкны дүрэм ёсоор “Заавал байлгах нөөц” нь 10% гэж бодъё.
-
Банк 100,000 төгрөгийг нөөцөд үлдээгээд, 900,000 төгрөгийг иргэн Болдод зээлүүлнэ.
-
-
Алхам 2: Иргэн Болд тэр 900,000 төгрөгөөр тавилга авна. Тавилгын дэлгүүр тэр мөнгийг аваад “Банк Б”-д хадгалуулна.
-
Одоо эдийн засагт: Таны 1 сая + Дэлгүүрийн 900,000 = 1.9 сая төгрөг болчихлоо.
-
-
Алхам 3: “Банк Б” орж ирсэн 900,000 төгрөгийн 10%-ийг (90,000) нөөцлөөд, үлдсэн 810,000 төгрөгийг иргэн Цэцэгт зээлүүлнэ.
-
Цэцэг тэр мөнгөөр бараа авна…
-
Ингэж явсаар анхны 1 сая төгрөг эдийн засагт 5-10 сая төгрөг болж “үрждэг”. Хэрэв арилжааны банкууд зээл олгохоо зогсоовол (Жишээ нь: Зээлийн хүү хэт өндөр болвол) энэ үржүүлэгч зогсож, эдийн засагт мөнгөний хомсдол үүсдэг. Тиймээс банкууд бол эдийн засгийн “хурдасгуур” юм.
Зээлийн эрсдэлийн удирдлага (5C дүрэм)
Мөнгө бүтээх нь сайхан ч, хэрэв зээлдэгч мөнгөө төлөхгүй бол банк дампуурна. Тиймээс банкууд зээл олгохдоо 5C-ийн дүрмийг баримталдаг.
-
Character (Зан төлөв): Зээлийн түүх. Та өмнө нь авсан зээлээ цагт нь төлж байсан уу?
-
Capacity (Төлбөрийн чадвар): Таны сарын орлого зээлээ төлөхөд хүрэх үү?
-
Capital (Өөрийн хөрөнгө): Та бизнестээ өөрөө хэдэн төгрөг оруулсан бэ? (эрсдэлээ хуваалцах).
-
Collateral (Барьцаа): Хэрэв дампуурвал банк хурааж авах байр, машин байна уу?
-
Conditions (Нөхцөл): Эдийн засгийн орчин ямар байна? (Ковидтой үед аялал жуулчлалд зээл өгөхгүй).
4. Үндсэн чиг үүрэг 3: Худалдааг хөнгөвчлөх (Facilitating Trade)
Монгол Улс шиг импортоос хараат улсад (бүх зүйлээ гаднаас авдаг) банкны энэ үүрэг амин чухал. Арилжааны банкууд байхгүй бол бид Хятадаас барилгын материал, Японоос машин, Европоос эм тариа оруулж ирэхэд маш хэцүү болно.
Яагаад? Учир нь “Итгэлцэл” байхгүй. Монголын худалдан авагч: “Бараагаа явуулчихвал мөнгийг чинь өгье.” Хятадын үйлдвэр: “Мөнгөө өгчихвөл барааг чинь явуулъя.” Хэн хэндээ итгэхгүй учраас худалдаа гацна. Энд банк Худалдааны санхүүжилт (Trade Finance)-ээр орж ирдэг.
Аккредитив (Letter of Credit – LC)
Энэ бол олон улсын худалдааны “Алтан гүүр” юм.
Жишээ: “Монгол Констракшн” компани Хятадаас 1 тэрбум төгрөгийн арматур авах гэж байна.
-
Монголын банк (Issuing Bank): “Монгол Констракшн”-ы хүсэлтээр LC нээнэ. Энэ нь “Хэрэв Хятадын тал бараагаа ачуулсан бичиг баримтаа үзүүлбэл бид төлбөрийг нь баталгаатай төлнө” гэсэн батлан даалт юм.
-
Хятадын банк (Advising Bank): Монголын банкны баталгааг хараад, Хятадын үйлдвэрт “Санаа зоволтгүй бараагаа явуул, мөнгө нь найдвартай” гэж хэлнэ.
-
Үр дүн: Бараа ачигдана -> Бичиг баримт банканд ирнэ -> Банк мөнгийг шилжүүлнэ.
Ингэж банк эрсдэлийг өөртөө хүлээснээр Монголын барилгууд баригдаж, дэлгүүрүүд бараатай байдаг.
Гадаад валютын арилжаа (Forex)
Компаниудад төгрөг биш, доллар хэрэгтэй байдаг. Арилжааны банкууд хадгаламж эзэмшигчдээс эсвэл гадны хөрөнгө оруулагчдаас доллар цуглуулж, түүнийгээ импортлогч компаниудад зардаг.
-
Хэрэв банк доллар зарж чадахгүй бол шатахуун импортлогчид төлбөрөө хийж чадахгүй, улмаар бензин тасарна.
5. Арилжааны банкуудын төрөлжилт
Монголд бүх банк адилхан биш. Тэд өөр өөрийн гэсэн стратегитай.
А. Ритейл банк (Retail Banking) – Иргэдийн банк
-
Зорилтот бүлэг: Жирийн иргэд, жижиг бизнесүүд.
-
Гол бүтээгдэхүүн: Цалингийн зээл, ипотекийн зээл, хадгаламж, кредит карт.
-
Жишээ: ХААН Банк, Төрийн Банк. Эдгээр банкууд Монгол орны өнцөг булан бүрд, сум болгонд салбартай. Тэд “олон хүнээс бага багаар” ашиг олох стратегитай.
Б. Корпорацийн банк (Corporate Banking) – Байгууллагын банк
-
Зорилтот бүлэг: Томоохон компаниуд, уул уурхай, үйлдвэрлэл.
-
Гол бүтээгдэхүүн: Төслийн санхүүжилт, том дүнтэй зээл, гадаад худалдааны санхүүжилт, цалингийн төсөл.
-
Жишээ: Худалдаа Хөгжлийн Банк (TDB), Голомт Банк. Эдгээр банкууд цөөн тооны том харилцагчдад нарийн мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэхэд төвлөрдөг.
В. Хөрөнгө оруулалтын банк (Investment Banking)
-
Энэ нь уламжлалт хадгаламж/зээл биш. Компаниудад олон улсын зах зээлээс Бонд босгох, хувьцаа гаргах (IPO) хийхэд нь зөвлөгөө өгч, зуучилдаг.
6. Ирээдүйн чиг хандлага: Банкны салбарын хувьсал
Та сүүлийн үед банкинд очихоо больсон уу? Энэ бол дэлхий нийтийн чиг хандлага.
Дижитал шилжилт (Digital Banking)
Одоо банк таны гар утсанд багтсан.
-
Нео банкууд (Neobanks): Салбаргүй, зөвхөн аппликейшн. Зардал багатай тул хадгаламжийн хүү өндөр, зээлийн хүү бага санал болгодог. (Жишээ: M Bank, Bogd Bank-ны дижитал хувилбарууд).
-
Fintech өрсөлдөөн: LendMN, Storepay зэрэг банк бус байгууллагууд технологи ашиглан банкны “жижиг зээл”-ийн зах зээлийг булааж авч байна. Үүний хариуд банкууд ч өөрсдөө технологийн компани болж хувирч байна.
Ногоон банк (Green Banking)
Уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор банкууд “Байгальд ээлтэй” төслүүдийг дэмжих үүрэг хүлээж байна.
-
Ногоон зээл: Байшингаа дулаалж байгаа айлд, эсвэл нарны зай ашиглаж буй компанид хямд хүүтэй зээл өгөх.
-
ХасБанк энэ чиглэлд анхдагчдын нэг бөгөөд олон улсаас ногоон санхүүжилт татаж, Монголд оруулж ирдэг.
Дүгнэлт: Таны амьдрал дахь Арилжааны банк
Арилжааны банк бол орчин үеийн амьдралын салшгүй хэсэг. Тэд:
-
Таны мөнгийг хадгалж, өсгөдөг (Хадгаламж).
-
Таныг мөрөөдлөө биелүүлэхэд (Байр, Машин, Бизнес) тусалдаг (Зээл).
-
Таныг дэлхийтэй холбодог (Төлбөр тооцоо).
Гэхдээ банк бол ашгийн байгууллага гэдгийг санаарай. Тэд таны найз биш, бизнесийн түнш. Тиймээс та:
-
Зээлийн гэрээгээ уншиж байж гарын үсэг зур.
-
Хадгаламжийн хүү болон инфляцыг харьцуулж сур.
-
Банкны шимтгэлүүдийг (гүйлгээний шимтгэл, данс хөтлөсний хураамж) хянаж бай.
Санхүүгийн боловсролтой иргэн л банкны системийг өөрийнхөө давуу тал болгон ашиглаж чадна.
Дараагийн хэсэгт: Бид банкны системийн аюулгүй байдал буюу “Хадгаламжийн даатгал ба Төв банкны хяналт”-ын тухай ярилцах болно. Банк дампуурвал таны мөнгө яах вэ? Энэ асуултад хариулъя.
