Монгол Улс бол импортоос хараат эдийн засагтай орон. Бидний идэж буй талхны үнэ шатахуунаас (Рубль), барьж буй утас (Доллар), өмсөж буй хувцас (Юань)-аас шууд хамаардаг. Тиймээс валютын ханш гэдэг зүгээр нэг зурагтаар гардаг тоо биш, харин таны хэтэвчин дэх мөнгөний “Бодит үнэ цэн” юм.
Энэхүү нийтлэлээр бид энгийн иргэдэд валют арилжааны мөн чанарыг, бизнес эрхлэгчдэд ханшийн эрсдэлээс хэрхэн “Даатгуулах” буюу Хеджинг хийх аргыг маш энгийнээр, дэлгэрэнгүй тайлбарлах болно.
Валютын арилжаа: Мөнгөний үнэ цэнийн тулаан
1. Валютын зах зээл гэж юу вэ?
Энгийнээр хэлбэл, Валютын зах зээл (Forex) бол нэг улсын мөнгийг нөгөө улсын мөнгөөр сольдог асар том “Зах” юм.
Та дэлгүүрт ороод 3500 төгрөгөөр нэг талх авдагтай адил, банканд ороод 3500 төгрөгөөр 1 ам.доллар авдаг. Энд Ам.доллар бол бараа, харин Төгрөг бол төлбөрийн хэрэгсэл болж байна.
Хэрэв доллар гэдэг “бараа”-ны эрэлт ихэсвэл (хүн бүр доллар авах гээд байвал) үнэ нь өснө. Эсрэгээрээ эрэлт багасвал үнэ нь буурна.
Үндсэн ойлголтууд: “Авах” ба “Зарах” ханш
Банк руу ороход самбар дээр хоёр өөр тоо байдаг. Үүнийг хүмүүс маш их андуурдаг. Та банкны өнцгөөс харах хэрэгтэй.
-
Авах ханш (Bid Rate): БАНК танаас валют худалдаж авах үнэ.
-
Жишээ: Та гадаадаас ирээд 100$-аа төгрөг болгох гэж байна. Банк танаас 1$-ыг 3400 төгрөгөөр авна.
-
-
Зарах ханш (Ask Rate): БАНК танд валют худалдах үнэ.
-
Жишээ: Та гадагшаа явах гээд доллар авах гэж байна. Банк танд 1$-ыг 3410 төгрөгөөр зарна.
-
-
Спред (Spread): Энэ хоёрын зөрүү (3410 – 3400 = 10₮). Энэ бол банкны ашиг юм.
Зөвлөгөө: “Спред” бага байх тусмаа харилцагчид ашигтай. Банкууд болон Найман шарга валютын захын гол өрсөлдөөн энэ зөрүү дээр явагддаг.
2. Монголын зах зээл дэх “Их Дөрвөл”: USD, CNY, EUR, RUB
Монгол Улсад хамгийн их арилжаалагддаг дөрвөн гол валют байдаг. Тус бүр нь эдийн засагт өөрийн гэсэн үүрэгтэй.
А. Ам.доллар (USD) – “Хаан” валют
Дэлхийн нөөц валют. Монголын гадаад худалдааны 80-90% доллароор хийгддэг.
-
Хэн авдаг вэ? Уул уурхайн компаниуд, импортлогчид (машин, техник), гадаадад сурч буй оюутнууд, хадгаламж эзэмшигчид.
-
Ханш юунаас хамаардаг вэ? Нүүрс, зэсийн экспорт (орж ирэх урсгал) болон импортын хэрэглээ (гарах урсгал). Мөн АНУ-ын Төв банкны бодлогын хүүгээс шууд хамаарна.
Б. Юань (CNY/RMB) – “Хөрш” валют
Манай урд хөрш Хятад улс бол Монголын хамгийн том худалдааны түнш.
-
Хэн авдаг вэ? Эрээнээс бараа татдаг худалдаачид, барилгын материалын импортлогчид, Хятадад эмчилгээнд явж буй хүмүүс.
-
Онцлог: Юанийн ханш ам.доллартай уялдаатай хөдөлдөг ч, сүүлийн үед хоёр улсын Төв банк хооронд “Своп хэлцэл” (Swap agreement) хийгдсэнээр худалдааг хөнгөвчилж байна.
В. Евро (EUR) – “Тансаг” ба “Аялагч” валют
Европын холбооны нэгдсэн валют.
-
Хэн авдаг вэ? Европ руу аялагчид, Герман машин импортлогчид, тансаг зэрэглэлийн бараа (брэнд хувцас, тавилга) оруулагчид.
-
Хамаарал: Евро/Доллар (EUR/USD) гэсэн дэлхийн зах зээлийн харьцаанаас хамаарч Монголд ханш нь хэлбэлздэг.
Г. Рубль (RUB) – “Шатахуун” валют
Хойд хөрш ОХУ-тай хийх худалдаа.
-
Хэн авдаг вэ? Шатахуун импортлогчид (Роснефть-д төлөх төлбөр), хүнсний импортлогчид (гурил, өндөг, нарийн ногоо).
-
Эрсдэл: Дайн болон хориг арга хэмжээнээс шалтгаалан Рублийн ханш хамгийн савлагаатай, таамаглахад хэцүү валют болоод байна.
3. Бэлэн ба Бэлэн бус ханш: Яагаад ялгаатай байдаг вэ?
Иргэд ихэвчлэн “Найман шарга дээр ханш ийм байхад банк яагаад өөр байна вэ?” гэж асуудаг. Үүнийг ойлгохын тулд зах зээлийг хоёр хуваах хэрэгтэй.
| Шинж чанар | Бэлэн ханш (Cash) | Бэлэн бус ханш (Non-Cash) |
| Хаана? | Валют арилжааны цэгүүд (“Найман шарга”), Банкны касс | Банкны данс хооронд, Интернэт банк, Олон улсын гуйвуулга |
| Өртөг: | Өндөр. Бэлэн мөнгийг тоолох, хадгалах, тээвэрлэх, хуурамч мөнгөнөөс сэргийлэх зардал шингэсэн байдаг. | Бага. Зөвхөн тоон бичилт хийгддэг тул зардал бага. |
| Ханш: | Ихэвчлэн арай өндөр (Зарах тал дээр). | Ихэвчлэн арай хямд (Зарах тал дээр). |
| Хэмжээ: | Хязгаарлагдмал (Та шуудайтай мөнгө үүрч явна). | Хязгааргүй (Сая сая доллараар гүйлгээ хийх боломжтой). |
Анхаар: Хэрэв та гадаад руу (жишээ нь Хятад руу) төлбөр хийх гэж байгаа бол бэлэн юань авч очиж дансанд хийснээс, шууд данснаасаа бэлэн бусаар шилжүүлэх нь ихэнхдээ ашигтай байдаг.
4. Бизнес эрхлэгчдэд: Ханшийн эрсдэл гэж юу вэ?
Одоо сэдвийнхээ хамгийн чухал, мэргэжлийн хэсэг рүү орцгооё. Хэрэв та бизнес эрхэлдэг бол ханшийн эрсдэл бол таны “Чимээгүй дайсан” юм.
Кейс: “Барилгачин Бат” ХХК
Нөхцөл байдал:
Бат компани 1-р сард барилгын төсөл эхлүүлж, байраа захиалагчдад метр квадратыг нь 3.5 сая төгрөгөөр зарахаар гэрээ хийсэн. Тэр үед долларын ханш 3400₮ байв.
Бат барилгын материалаа (арматур, цемент) 6-р сард Хятадаас 100,000 ам.доллароор авна гэж тооцсон (Тэр үеийн ханшаар 340 сая төгрөг).
Асуудал:
6-р сар боллоо. Долларын ханш өсөөд 3600₮ болчихов.
Бат одоо 100,000 доллар авахын тулд 340 сая биш, 360 сая төгрөг төлөх хэрэгтэй болов.
Үр дүн:
Бат зүгээр л ханшийн зөрүүнээс болж 20 сая төгрөгийн алдагдал хүлээлээ. Энэ мөнгө түүний цэвэр ашгаас хасагдана. Хэрэв ханш 4000 хүрвэл Бат дампуурч ч мэднэ.
Энэ эрсдэлээс хэрхэн сэргийлэх вэ? Энд Хеджинг (Hedging) орж ирнэ.
5. Хеджинг: Санхүүгийн “Даатгал”
Хеджинг гэдэг нь ханшийн хөдөлгөөнөөс ашиг олох гэсэн мөрийтэй тоглоом БИШ. Энэ бол ирээдүйд үүсч болзошгүй алдагдлаас өөрийгөө хамгаалах, зардлаа тогтмолжуулах арга хэрэгсэл юм.
Монголын банкууд үндсэн гурван төрлийн хеджинг бүтээгдэхүүнийг санал болгодог.
А. Форвард хэлцэл (Forward) – “Ирээдүйг захиалах нь”
Энэ бол хамгийн энгийн бөгөөд түгээмэл арга.
Тодорхойлолт: Ирээдүйд (жишээ нь 3 сарын дараа) валют худалдаж авах эсвэл зарах ханшийг өнөөдөр тохиролцож түгжих гэрээ.
-
Батын жишээг Форвардаар шийдье:
-
1-р сард (Ханш 3400 байхад) Бат банканд очно. “Би 6-р сард 100,000$ авна. Ханш өсөхөөс айж байна.”
-
Банк тооцоолол хийгээд: “Ойлголоо, бид танд 6-р сард долларыг 3450₮-өөр өгөх гэрээ хийе.” (Одоогийнхоос арай өндөр, гэхдээ ирээдүйн эрсдэлээс бага).
-
6-р сар боллоо. Зах зээл дээр ханш 3600₮ болсон байна.
-
Гэвч Бат гэрээний дагуу банкаас доллараа 3450₮-өөр авна.
-
Ашиг: Бат нэг доллар тутмаас 150₮, нийт 15 сая төгрөг хэмнэлээ.
-
-
Хэрэв ханш уначихвал яах вэ? Хэрэв 6-р сард ханш 3300 болж унасан байсан ч Бат гэрээний дагуу 3450-аар авах үүрэгтэй. Форвард бол заавал биелүүлэх үүрэг юм. Гэхдээ Батын зорилго бол “хямд авах” биш, харин “төсвөө барих” байсан тул энэ нь асуудал биш.
Б. Своп хэлцэл (Swap) – “Солилцоо”
Энэ нь хоёр тал валютаа тодорхой хугацаанд солилцоод, хугацааны эцэст буцааж солих хэлцэл юм.
Хэнд хэрэгтэй вэ? Түр зуурын валютын дутагдалд орсон компаниудад.
- Жишээ:
“Монгол Ноос” компанид одоо дансанд нь 1 сая доллар байгаа. Гэхдээ тэдэнд яг одоо ажилчдын цалин тавихад 3.5 тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Доллараа зарчихъя гэхээр 3 сарын дараа гадаадаас тоног төхөөрөмж авах тул буцаагаад доллар хэрэг болно. Доллараа зараад, 3 сарын дараа буцааж авбал ханш өсчихсөн байх эрсдэлтэй.
Шийдэл (Своп):
-
Банканд 1 сая доллараа өгөөд, оронд нь одоогийн ханшаар төгрөг авна.
-
3 сарын дараа төгрөгөө буцааж өгөөд, 1 сая доллараа анх тохирсон ханшаараа буцааж авна.
-
Ингэснээр ханшийн хэлбэлзэлд огт санаа зовохгүй.
-
В. Опцион хэлцэл (Option) – “Сонголт”
Энэ бол Форвардтай төстэй боловч уян хатан чанартай.
Тодорхойлолт: Ирээдүйд валют авах эрхийг худалдаж авна. Гэхдээ үүрэг хүлээхгүй. Үүний тулд “Preimum” (Шимтгэл) төлнө.
-
Батын жишээг Опционоор шийдье:
-
Бат банканд “6-р сард 100,000$-ыг 3450-аар авах эрх авъя” гэнэ. Банк “Тэгвэл та 2 сая төгрөгийн шимтгэл (premium) төл” гэнэ.
-
Сценари 1 (Ханш өсөх): 6-р сард ханш 3600 болов. Бат эрхээ эдэлж, 3450-аар доллараа авна. Ашигтай.
-
Сценари 2 (Ханш унах): 6-р сард ханш 3300 болов. Бат “Би эрхээ эдлэхгүй” гээд гэрээгээ хаяна. Тэгээд зах зээл дээрээс 3300-аар доллараа авна.
-
Дүгнэлт: Опцион нь даатгалтай яг ижил. Эрсдэл гарвал нөхнө, гарахгүй бол зөвхөн шимтгэлээ төлөөд л өнгөрнө.
-
6. Валютын ханш яагаад хэлбэлздэг вэ? (Макро эдийн засаг энгийнээр)
Төгрөгийн ханш яагаад сулраад байдгийг ойлгохын тулд бид “Төлбөрийн тэнцэл” гэдэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг энгийн жинлүүрээр төсөөл.
1. Доллар орж ирэх сувгууд (Нийлүүлэлт)
-
Экспорт: Нүүрс, зэс, алт, ноолуур зарах. Энэ бол Монголын “цалин”. Уул уурхай сайн байвал доллар их орж ирж, ханш тогтворжино.
-
Гадны хөрөнгө оруулалт: Оюу Толгой болон бусад төслүүдийн санхүүжилт.
-
Олон улсын зээл тусламж: IMF, ADB зэргээс авсан зээлүүд.
2. Доллар гадагшлах сувгууд (Эрэлт)
-
Импорт: Шатахуун, хүнс, машин, барилгын материал. Бидний хэрэглээ өсөх тусам доллар гадагшилна.
-
Гадаад өрийн төлбөр: Чингис бонд, Мазаалай бонд гэх мэт улсын болон хувийн хэвшлийн өр төлөх үед их хэмжээний доллар гардаг.
-
Хадгаламж: Иргэд төгрөгт итгэхгүй доллароор хадгалах үед (Долларжилт) эрэлт зохиомлоор өсдөг.
Энгийн дүрэм: Орж ирж байгаагаасаа илүү ихийг гадагш нь явуулаад байвал доллар хомсдож, төгрөгийн ханш унана.
Улирлын нөлөөлөл (Seasonality)
Монголд ханш жилийн тодорхой үеүүдэд хөдөлдөг зүй тогтолтой:
-
Хавар (3-6 сар): Бүтээн байгуулалт эхэлж, шатахуун, барилгын материалын импорт нэмэгддэг тул доллар, юань өсөх хандлагатай.
-
Намар (9-11 сар): Хичээл сургууль эхлэх, өвөлжилтийн бэлтгэлтэй холбоотой импорт нэмэгдэнэ.
-
Өвөл (12-2 сар): Цагаан сарын бэлтгэл, Эрээнээс бараа татах үед Юанийн эрэлт огцом нэмэгддэг.
7. Иргэн хүнд өгөх практик зөвлөгөө
Мэргэжлийн зөвлөхийн хувьд танд дараах зөвлөгөөг өгч байна:
1. “DCA” арга (Dollar Cost Averaging)
Ханш хэзээ хамгийн хямд байхыг хэн ч тааж чадахгүй. Тиймээс “Бүх мөнгөөрөө нэг дор авна” гэж бүү хүлээ.
-
Стратеги: Сар бүр цалин буухад тодорхой дүнгээр (жишээ нь 100$) тогтмол авч хадгал. Ханш өндөр байхад бага авна, хямд байхад ихийг авна. Урт хугацаандаа та дундаж ханшаар хожно.
2. Олон валютын карт ашигла (Multi-currency card)
Гадаадад явахдаа эсвэл онлайнаар худалдан авалт хийхдээ дан төгрөгийн карт ашиглах нь алдагдалтай. Банк бүр гүйлгээ хийх тоолонд ханшийн зөрүү тооцдог.
-
Шийдэл: Долларын данстай карт нээлгэж, мөнгөө урьдчилаад доллар болгож байршуул. Ингэвэл худалдан авалт хийх үед ханшийн зөрүү төлөхгүй.
3. Сэтгэл хөдлөлөөр бүү шийд
Фэйсбүүк дээр “Доллар 5000 хүрнэ гэнэ” гэсэн цуу яриа гарахад хүмүүс хошуурч авдаг. Энэ үед “Найман шарга” дээр ченжүүд үнээ зохиомлоор өсгөдөг.
-
Төв банкны албан ханш болон эдийн засгийн бодит мэдээнүүдийг харж шийдвэр гарга.
Дүгнэлт
Гадаад валютын арилжаа нь зөвхөн банк, том компаниудын асуудал биш юм. Энэ бол таны хуримтлал, таны бизнес, таны ирээдүйн үнэ цэнийн асуудал.
-
Мэдлэг: Авах, зарах ханшийн зөрүүг ойлгож, бэлэн бус арилжааг түлхүү ашиглаарай.
-
Бизнес: Хэрэв та импортлогч бол “Ханшийн эрсдэл”-ийг хэзээ ч бүү дутуу үнэл. Форвард, Опцион зэрэг хеджинг бүтээгдэхүүнийг ашиглан ашгаа хамгаал.
-
Ухаалаг хандлага: Ханшийг таах гэж оролдохын оронд эрсдэлээ удирдахад төвлөр.
Монгол төгрөгийн үнэ цэнэ бидний экспортын орлогоос шууд хамааралтай хэдий ч, хувь хүн, бизнес бүр өөрийн санхүүгийн дархлааг валютын зөв удирдлагаар бий болгох бүрэн боломжтой юм.
Нэмэлт эх сурвалжууд ба Хэрэгсэл
Мэдлэгээ баталгаажуулахын тулд дараах эх сурвалжуудыг ашиглаарай:
-
Монголбанкны ханшийн мэдээ: www.mongolbank.mn (Өдөр тутмын албан ханш, түүхэн график).
-
Арилжааны банкуудын ханшийн самбар: Банк бүрийн вэбсайт болон аппликейшн дээр бодит цагийн ханш байдаг. Тэдгээрийг харьцуулж байж гүйлгээ хийгээрэй.
-
Bloomberg Mongolia: Дэлхийн зах зээл дээр доллар чангарч байна уу, суларч байна уу гэдгийг мэдэхэд тусална.
