Төлбөр тооцоо

0
2

энэ удаад мөнгөний “урсгал”-ын тухай ярилцана. Бид өмнөх хичээлүүдэд банк гэж юу болох, хадгаламж, зээлийн талаар судалсан. Одоо харин тэр мөнгө нэг цэгээс нөгөө цэг рүү хэрхэн аюулгүй, хурдан очдог тухай “Төлбөр тооцоо” (Payments & Settlements) сэдвийг гүнзгийрүүлэн үзье.

Эдийн засаг бол хүний бие юм. Харин мөнгө бол цус. Төлбөр тооцооны систем бол тэр цусыг биеийн бүх хэсэгт түгээдэг судас юм. Судас бөглөрвөл бие өвчилдөг шиг, төлбөр тооцоо гацвал эдийн засаг зогсоно.

Өнөөдөр бид дотоодын гүйлгээнээс эхлээд дэлхийг хэрсэн SWIFT сүлжээ, таны халаасанд байх төлбөрийн карт, гар утсан дахь дижитал хувьсгалын тухай энгийн үгээр, дэлгэрэнгүй задлан шинжлэх болно.

Төлбөр тооцооны ертөнц: Мөнгөний аялал

Та дэлгүүрт картаа уншуулах, эсвэл найз руугаа “SocialPay”-дэх үед цаана нь асар нарийн технологийн процесс явагддаг. Үүнийг ойлгох нь таныг мөнгөө эрсдэлээс хамгаалах, зардлаа хэмнэхэд тусална.

1. Дотоодын төлбөр тооцоо: Монгол доторх гүйлгээ

Монгол Улс доторх гүйлгээг “Банк хоорондын гүйлгээ” гэж нэрлэдэг. Та ХААН банкнаас Голомт банк руу мөнгө шилжүүлэхэд тэр мөнгө шууд агаараар нисээд оччихдоггүй. Тэдний дунд нэг том “Замын цагдаа” зогсож байдаг. Тэр бол Монголбанк (Төв банк) юм.

А. Бага дүнтэй гүйлгээ (ACH систем)

Энэ бол бидний өдөр тутмын амьдралд хамгийн их хэрэглэгддэг систем. 5 сая төгрөгөөс доош дүнтэй гүйлгээнүүд энд хамаарна.

  • Зарчим: Таны шилжүүлсэн мөнгийг систем шууд нөгөө банк руу явуулахын оронд “багцалж” байгаад илгээдэг.

  • Хурд: Өмнө нь тодорхой цагуудад (11:00, 14:00 гэх мэт) багцалж дамжуулдаг байсан бол одоо технологи хөгжөөд 24/7 горимоор, бараг секундын дотор хийгддэг болсон.

Б. Их дүнтэй гүйлгээ (RTGS систем)

5 сая төгрөгөөс дээш дүнтэй гүйлгээг “Бодит цагийн горимын нийт төлбөр тооцоо” (RTGS) системээр дамжуулдаг.

  • Зарчим: Энэ бол VIP зам юм. Гүйлгээ нэг бүрийг тус тусад нь, ямар ч хүлээлтгүйгээр шууд дамжуулдаг.

  • Хэрэглээ: Байрны төлбөр төлөх, машин авах, компани хоорондын томоохон төлбөрүүд энд хийгдэнэ. Энэ нь эрсдэлийг бууруулдаг.

Бодит жишээ: “Буруу данс руу хийчихлээ!”

Та “Болд”-ын данс руу хийх гэж байгаад андуураад “Дорж”-ийн данс руу 100,000 төгрөг шилжүүлчихлээ гэж бодъё.

  1. Банк доторх гүйлгээ (ХААН -> ХААН): Мөнгө тэр даруй Доржийн дансанд орно. Буцаахын тулд банк Доржоос зөвшөөрөл авах ёстой. Банк дур мэдэн буцааж болохгүй.

  2. Банк хоорондын гүйлгээ (ХААН -> Төрийн банк): Хэрэв та гүйлгээ хийснийхээ дараахан (1-2 минутад) алдаагаа мэдвэл банк руугаа яаралтай залгах хэрэгтэй. Заримдаа гүйлгээ “Монголбанкны систем” дээр хүлээгдэж байвал цуцлах боломжтой байдаг. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд мөнгө нэгэнт гарсан бол нөгөө банк болон хүлээн авагчтай холбогдохоос өөр аргагүй болдог.

2. Олон улсын төлбөр тооцоо: SWIFT сүлжээ

Бид Хятадаас бараа захиалах, Солонгост сурч буй хүүхэд рүүгээ төлбөр явуулах, эсвэл Японоос машин оруулж ирэхэд SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) системийг ашигладаг.

SWIFT бол мөнгө тээвэрлэдэг систем биш, харин банкуудын хооронд “Нууцлалтай мессеж бичдэг” систем юм.

Гүйлгээ хэрхэн явдаг вэ? (Корреспондент банкны зарчим)

Та Улаанбаатараас Нью-Йорк руу шууд нислэг байхгүй тул Сөүл эсвэл Токиогоор дамжиж нисдэгтэй адил, банкууд ч бас бие биетэйгээ шууд холбогддоггүй. Тэд дундын “Корреспондент банк” (Харилцагч банк) ашигладаг.

Жишээ: Та Монголын “TDB” банкнаас Америкийн “Bank of America” руу 1000$ шилжүүлэх гэж байна.

  1. Алхам 1: Та TDB-д төлбөрийн даалгавар өгнө.

  2. Алхам 2: TDB өөрийн корреспондент банк болох “Wells Fargo”-д SWIFT мессеж бичнэ: “Миний данснаас 1000$-ыг аваад Bank of America руу шилжүүлээд өгөөч.”

  3. Алхам 3: “Wells Fargo” мөнгийг “Bank of America” руу дамжуулна.

  4. Алхам 4: “Bank of America” мөнгийг таны харилцагчийн дансанд хийнэ.

Ийм олон дамжлага дамждаг учраас гадаад гуйвуулга 2-5 хоног болдог бөгөөд дундын банк бүр шимтгэл авдаг тул зардал өндөр гардаг.

Шимтгэлийн төрлүүд (BEN, OUR, SHA)

Гадаад гүйлгээ хийхэд энэ гурван сонголт гарч ирдэг. Үүнийг мэдэхгүйгээс болж “Дутуу мөнгө очлоо” гэх маргаан үүсдэг.

  • BEN (Beneficiary): Бүх шимтгэлийг хүлээн авагч төлнө. Та 1000$ явуулбал цаад хүндээ 950$ очиж магадгүй.

  • OUR (Sender): Бүх шимтгэлийг илгээгч (Та) төлнө. Та 1000$ + 30$ (шимтгэл) төлнө, цаад хүндээ бүтэн 1000$ очно. Төлбөр тооцоо, сургалтын төлбөрт үүнийг заавал сонгох хэрэгтэй.

  • SHA (Shared): Шимтгэлийг хувааж төлнө. Та өөрийн банкны шимтгэлийг, цаад хүн өөрийн банкны шимтгэлийг төлнө.

Зөвлөгөө: Хэрэв та бизнесийн түнш рүүгээ мөнгө явуулж байгаа бол OUR сонголтыг хийх нь мэргэжлийн бөгөөд найдвартай арга юм. Дутуу мөнгө очвол бараагаа авахгүй удах эрсдэлтэй.

3. Картны үйлчилгээ: Хуванцар мөнгөний эрин үе

Монголчууд бид картын хэрэглээгээрээ бүс нутагтаа дээгүүрт ордог. Бидний хэтэвчинд Visa, Mastercard, UnionPay болон дотоодын Т ₮ (Төгрөг) картууд байдаг.

А. Олон улсын картуудын ялгаа

Яагаад олон төрлийн карт байдаг вэ? Аль нь танд хэрэгтэй вэ?

Карт Үндсэн бүс нутаг Монгол дахь хэрэглээ Валют
Visa Дэлхий даяар (Америк, Европт давамгай) Хамгийн түгээмэл. Бүх ПОС машин, АТМ уншина. USD / MNT
Mastercard Дэлхий даяар (Европт маш сайн) Visa-тай бараг ижил. Заримдаа ханшийн хөрвүүлэлт илүү ашигтай байх нь бий. USD / EUR / MNT
UnionPay Ази, ялангуяа БНХАУ Эрээн, Бээжин явахад, Таобао-с бараа авахад зайлшгүй хэрэгтэй. CNY / MNT
₮ (Төгрөг) Зөвхөн Монгол дотор Дотоодын төлбөр тооцоо, шимтгэл бага. MNT

Б. Дебит vs Кредит карт: Хамгийн чухал ялгаа

Хүмүүс үүнийг байнга андуурдаг.

  1. Дебит карт (Debit Card): Энэ бол Таны мөнгө. Дансанд тань мөнгө байвал гүйлгээ хийнэ, байхгүй бол гүйлгээ хийгдэхгүй. Цалингийн карт бол дебит карт юм.

  2. Кредит карт (Credit Card): Энэ бол Банкны мөнгө. Дансанд тань мөнгө байхгүй байсан ч та банкнаас зээлж уншуулна. Дараа нь тодорхой хугацаанд (ихэвчлэн 30-45 хоног) буцааж төлнө.

    • Давуу тал: Хүүгүй хугацаа ашиглах, олон улсад зочид буудал, машин түрээслэхэд “барьцаа” болгон ашиглах боломжтой.

    • Эрсдэл: Хугацаандаа төлөхгүй бол маш өндөр хүү (торгууль) төлдөг.

В. Аюулгүй байдал: Чип ба CVV код

Таны карт дээрх мэдээлэл бол “Түлхүүр” юм.

  • EMV Chip: Карт дээрх алтлаг өнгөтэй чип. Энэ нь картыг хуулбарлахаас хамгаалдаг. Соронзон туузтай карт хуучирсан бөгөөд аюултайд тооцогддог.

  • CVV код: Картны ард байдаг 3 оронтой тоо. Үүнийг Хэзээ ч бусдад хэлж болохгүй. Энэ тоог мэдсэн хүн таны картаар интернэтээр худалдан авалт хийх боломжтой.

4. Дижитал банк: Аппликейшн ба QR төлбөр

Монгол Улс санхүүгийн технологи (Fintech)-оороо дэлхийд гайхагддаг. Бид бэлэн мөнгөнөөс татгалзаж, гар утсаараа бүхнийг шийддэг болсон.

А. Мобайл банк ба Интернэт банк

Энэ хоёр ялгаатай.

  • Интернэт банк: Компьютерын хөтөч (Browser) ашиглаж ордог. Компанийн нягтлангууд ихэвчлэн ашигладаг. Илүү нарийн тохиргоо, их дүнтэй гүйлгээ хийхэд тохиромжтой.

  • Мобайл банк (App): Гар утасны аппликейшн. Иргэдэд зориулагдсан. Хурдан, хялбар.

Б. QR төлбөр (QPay, SocialPay)

Та дэлгүүрт ороод QR код уншуулахад юу болдог вэ?

Энэ нь таны дансны дугаар, гүйлгээний дүн зэргийг агуулсан “зурган код” юм.

  • QPay: Олон банкны хамтарсан систем. Та ямар ч банкны апп-аар аль ч банкны QR-ийг уншуулж болно.

  • SocialPay (Golomt): Мессеж бичих мэт мөнгө шилжүүлэх, найзуудтайгаа тооцоогоо хуваах (Split bill) боломжтой, залуучуудад зориулсан шийдэл.

QR төлбөрийн давуу тал:

  1. Алдаа гарахгүй: Дансны урт дугаар шивж алдах эрсдэлгүй.

  2. Хурдан: 1 секундэд гүйлгээ баталгаажна.

  3. Э-Баримт: Ихэнх QR төлбөр автоматаар НӨАТ-ын баримтыг бүртгэдэг болсон.

В. Fintech аппликейшнууд (LendMN, Storepay, MonPay)

Эдгээр нь банк биш боловч төлбөр тооцооны том тоглогчид юм.

  • Цахим хэтэвч (E-Wallet): MonPay, Toki. Та мөнгөө энд байршуулж, утасны төлбөр, кино тасалбар, автобусны картаа цэнэглэдэг.

  • BNPL (Buy Now Pay Later): Storepay, Pocket. Бараагаа аваад төлбөрөө хүүгүйгээр хувааж төлөх үйлчилгээ. Энэ нь зээлийн картын орчин үеийн хувилбар юм.

5. Аюулгүй байдлын дүрэм: Мөнгөө хэрхэн хамгаалах вэ?

Төлбөр тооцоо хялбар болохын хэрээр “цахим хулгайч нар” олширч байна. Танд дараах алтан дүрмүүдийг зөвлөж байна.

Дүрэм 1: “Phishing” буюу Цахим өгөөшнөөс болгоомжил

Танд “Та сугалаанд хожлоо, линк дээр дарж дансаа баталгаажуулна уу” гэсэн мессеж ирвэл тэр 100% луйвар. Банк хэзээ ч танаас нууц үгээ линкээр асуудаггүй.

Дүрэм 2: OTP кодыг хэнд ч бүү хэл

Таны утсанд ирдэг 4 эсвэл 6 оронтой нэг удаагийн код (One Time Password) бол таны дансны сүүлчийн хамгаалалт.

  • Луйварчин: “Би андуураад таны утас руу код явуулчихлаа, хэлээд өгөөч?”

  • Та: “Үгүй” гэж хэлээд утсаа таслах ёстой. Тэр кодыг өгсөн л бол таны мөнгө алга болно.

Дүрэм 3: Интернэт худалдан авалтын хязгаар

Картныхаа “E-pin” кодыг идэвхжүүлж, интернэт гүйлгээний эрхээ зөвхөн худалдан авалт хийх үедээ нээж, бусад үед хааж байх хэрэгтэй. Банкны апп дээрээс үүнийг удирдахад маш амархан болсон.

Кейс шинжилгээ: Бизнес эрхлэгч “Чимгээ”

Чимгээ “Нарантуул” зах дээр бэлэн хувцасны лангуутай. Тэрээр төлбөр тооцоогоо хэрхэн шийддэг вэ?

  1. Бараа татан авалт (Олон улсын): Чимгээ Бээжингээс бараагаа авдаг. Тэр урьд нь бэлэн доллар өвөртөлж явдаг байсан бол одоо Юанийн карт (UnionPay) эсвэл WeChat Pay ашиглан төлбөрөө хийдэг. Энэ нь хулгайд алдах эрсдэлгүй. Томоохон захиалга хийхдээ банк руу очиж SWIFT-ээр “OUR” нөхцөлтэй шилжүүлэг хийдэг.

  2. Борлуулалт (Дотоодын): Тэр лангуун дээрээ QPay код байршуулсан. Хөдөө орон нутгийн харилцагчид нь түүн рүү Мобайл банк-аар мөнгө шилжүүлдэг.

  3. Зардал хэмнэлт: Чимгээ өдөр бүр орлогоо бэлнээр тоолж, банкинд тушаах гэж цаг алддаг байсан. Одоо бүх орлого нь дансаар орж ирдэг тул “Бизнесийн зээл” авахад банк түүний дансны хуулгыг хараад, орлогыг нь нотлох шаардлагагүйгээр зээл өгдөг болсон.

Дүгнэлт

Төлбөр тооцооны систем нь орчин үеийн амьдралын салшгүй хэсэг юм.

  • Дотоод гүйлгээ нь секундын дотор хийгддэг болж бидний цагийг хэмнэж байна.

  • SWIFT нь биднийг дэлхийн зах зээлтэй холбож байна.

  • Картууд нь бэлэн мөнгөний эрсдэлийг арилгаж байна.

  • Дижитал банк нь санхүүгийн үйлчилгээг халаасанд багтаалаа.

Гэвч технологи хөгжих тусам таны санхүүгийн боловсрол хамгийн чухал хамгаалалт болдог гэдгийг санаарай. Нууц үгээ хамгаалж, шимтгэлээ тооцож, зөв хэрэгслээ сонгож сурцгаая.

Таны дараагийн алхам:

Та яг одоо банкны аппликейшн руугаа ороод, картынхаа интернэт гүйлгээний эрхийг шалгаарай. Хэрэв байнга нээлттэй байвал, хэрэглэхгүй үедээ хааж хэвшээрэй. Энэ ганц үйлдэл таныг сая сая төгрөгийн эрсдэлээс хамгаалж мэднэ.

Ашигласан эх сурвалж, хэрэгтэй линкүүд

Мэдлэгээ баталгаажуулах, төлбөр тооцооны шимтгэл, ханшийг шалгахад дараах эх сурвалжуудыг ашиглаарай.

  1. Монголбанк (Төлбөр тооцооны газар): www.mongolbank.mn

    • Юу үзэх вэ: “Төлбөрийн систем” хэсгээс бага дүнтэй болон их дүнтэй гүйлгээний дүрмүүдтэй танилцах.

  2. SWIFT албан ёсны сайт: www.swift.com

    • Гүнзгийрүүлэн судлахыг хүсвэл SWIFT код болон BIC кодын хайлтыг эндээс хийж болно.

  3. UnionPay International: www.unionpayintl.com/mn

    • Монгол хэл дээрх сайттай. Хятад руу явах гэж байгаа бол эндээс картаа хаана ашиглаж болохыг хараарай.

  4. Visa & Mastercard:

  5. Дотоодын томоохон банкуудын шимтгэлийн мэдээлэл:

    • Та гадаад гуйвуулга хийхээсээ өмнө шимтгэлийг нь заавал харьцуулаарай.

    • ХААН Банк: www.khanbank.com

    • Голомт Банк: www.golomtbank.com

    • ХХБ (TDB): www.tdbm.mn

ХОЛБООТОЙИлүү ихийг

ХАРИУ ҮЛДЭЭХ

Please enter your comment!
Please enter your name here