Таны түрийвчинд байгаа бэлэн мөнгө бол “унтаж буй” хөрөнгө юм. Гэртээ сейфэнд хадгалсан мөнгө инфляц (үнийн өсөлт)-д идэгдэж, үнэ цэнээ алдсаар байдаг. Харин банкинд байршуулсан мөнгө бол танд орлого авчирдаг “ажилчин” юм.
Банкны бүтээгдэхүүнийг зөв ойлгохын тулд эхлээд “Санхүүгийн гурвалжин”-г ойлгох хэрэгтэй.
Та мөнгөө байршуулахдаа дараах гурван зүйлийг үргэлж харьцуулж байх ёстой:
-
Өгөөж (Return): Та хэдэн төгрөгийн хүү авах вэ?
-
Хөрвөх чадвар (Liquidity): Та мөнгөө хэр хурдан бэлэн мөнгө болгож чадах вэ?
-
Эрсдэл (Risk): Мөнгөө алдах магадлал хэр вэ?
Банкны хадгаламж нь Эрсдэл маш бага, Өгөөж дундаж, Хөрвөх чадвар янз бүр байдаг бүтээгдэхүүн юм. Одоо төрөл тус бүрээр нь задалж үзье.
1. Харилцах данс (Current Account) – Таны өдөр тутмын түрийвч
Харилцах данс бол мөнгийг хадгалах гэхээсээ илүү “дамжуулах” зориулалттай хэрэгсэл юм. Таны цалингийн данс, бизнесийн орлого хүлээж авдаг данс, картын данс зэрэг нь бүгд харилцах данс юм.
Гол шинж чанарууд:
-
Хөрвөх чадвар: Маш өндөр. Та хүссэн үедээ АТМ-аас мөнгө авч, дэлгүүрт картаа уншуулж, QPay-ээр шилжүүлэг хийж болно.
-
Хүү: Маш бага эсвэл тэг (0%). Ихэнх банкууд иргэдийн харилцах дансанд жилийн 0% – 3% орчим хүү тооцдог.
-
Зорилго: Өдөр тутмын хэрэглээ, төлбөр тооцоо.
Зөвлөгөө: Харилцах дансанд их хэмжээний мөнгө удаан байлгах нь алдагдалтай. Учир нь инфляц таны мөнгөний худалдан авах чадварыг бууруулж байхад харилцах дансны хүү түүнийг нөхөж чаддаггүй. Хэрэв танд хэрэглээний зардлаас илүү гарсан мөнгө байвал түүнийг заавал хадгаламж руу шилжүүлэх хэрэгтэй.
2. Хадгаламжийн данс (Savings Account) – Мөнгөний тариалан
Хадгаламж бол та мөнгөө банкинд тодорхой нөхцөлөөр “зээлүүлж”, үүнийхээ төлөө “түрээс” буюу Хүү авч буй хэлбэр юм. Хадгаламжийг үндсэн хоёр том бүлэгт хуваадаг.
А. Хугацаагүй хадгаламж (Demand Deposit)
Энэ бол харилцах данс болон хугацаатай хадгаламжийн “эрлийз” юм.
-
Давуу тал: Та мөнгөө хүссэн үедээ нэмж хийж болно, мөн хүссэн үедээ авч болно. Ямар нэгэн торгууль төлөхгүй.
-
Сул тал: Хүү нь хугацаатай хадгаламжаас бага байдаг (Жишээ нь: жилийн 6-7%).
-
Хэнд тохиромжтой вэ? Ойрын үед (маргааш эсвэл 7 хоногийн дараа) мөнгө хэрэг болж магадгүй ч, тэр болтол зүгээр байлгахгүйн тулд бага ч болов хүү бодуулах хүсэлтэй хүмүүст.
Б. Хугацаатай хадгаламж (Time Deposit)
Энэ бол мөнгөө өсгөх хамгийн сонгодог арга юм. Та мөнгөө банкинд тодорхой хугацаанд (3 сар, 6 сар, 1 жил, 2 жил гэх мэт) “түгжих” гэрээ хийдэг.
-
-
Давуу тал: Хамгийн өндөр хүүтэй (Одоогоор төгрөгийн хадгаламж дунджаар 10-14%).
-
Сул тал: Та гэрээт хугацаа дуусахаас өмнө мөнгөө авбал хүүгийн орлогоо алдах эсвэл торгууль төлнө. Мөнгө тань “түгжигдэнэ” гэсэн үг.
-
Хүүгийн хүч: Энгийн vs Нийлмэл хүү
Хугацаатай хадгаламжийн хамгийн том давуу тал бол Нийлмэл хүү (Compound Interest) юм. Эйнштейн үүнийг “Ертөнцийн 8 дахь гайхамшиг” гэж нэрлэсэн байдаг.
Жишээ:
Танд 10,000,000 төгрөг байна гэж бодъё. Жилийн хүү 12%.
-
Энгийн хүү (Simple Interest): Та хүүгээ сар бүр дансаар хүлээж аваад үрээд байвал, жилийн эцэст таны үндсэн мөнгө 10 сая хэвээрээ л байна. Та нийт 1,200,000 төгрөгийн ашиг олсон.
-
Нийлмэл хүү (Хүүгээс хүү бодох): Та сар бүрийн хүүгээ авахгүй, хадгаламж руугаа буцааж хийгээд байвал дараа сарын хүү нь өссөн дүнгээс бодогдоно.
| Сар | Эхний үлдэгдэл | Хүү (12% / 12 сар = 1%) | Эцсийн үлдэгдэл |
| 1 | 10,000,000₮ | 100,000₮ | 10,100,000₮ |
| 2 | 10,100,000₮ | 101,000₮ | 10,201,000₮ |
| 3 | 10,201,000₮ | 102,010₮ | 10,303,010₮ |
| … | … | … | … |
| 12 | … | … | 11,268,250₮ |
Жилийн эцэст та 1,268,250 төгрөгийн хүү авна. Энгийн хүүтэй харьцуулахад 68,250 төгрөгөөр илүү ашиг олж байна. Хугацаа уртсах тусам энэ зөрүү асар их болдог.
3. Валютын сонголт: Төгрөг үү, Доллар уу?
Монголчуудын хувьд энэ бол хамгийн их асуудаг асуулт юм. Төгрөгийн хадгаламж өндөр хүүтэй, харин валютын (ихэвчлэн ам.доллар) хадгаламж ханшийн эрсдэлээс хамгаалдаг.
Төгрөгийн хадгаламж (MNT)
-
Хүү: Өндөр (Жилийн 10-14%).
-
Эрсдэл: Инфляц болон ханшийн уналт. Хэрэв ам.долларын ханш жилд 15%-иар өсвөл, таны 14%-ийн хүүтэй төгрөгийн хадгаламж бодит утгаараа алдагдал хүлээж байна гэсэн үг.
Валютын хадгаламж (USD, EUR)
-
Хүү: Бага (Жилийн 1.5% – 4% орчим).
-
Давуу тал: Ханшийн эрсдэлээс хамгаална. Төгрөг үнэгүйдэх тусам таны долларын үнэ цэн төгрөгөөр илэрхийлэгдэхдээ өснө.
Шийдвэр гаргах жишээ:
Танд 3,500,000 төгрөг байна гэж бодъё. (Ханш $1 = 3500₮ гэж тооцъё).
-
Сонголт А (Төгрөгөөр хадгалах):
-
3,500,000₮-ийг 12% хүүтэй хадгална.
-
Жилийн дараа: 3,500,000 + 420,000 (хүү) = 3,920,000₮.
-
-
Сонголт Б (Доллар болгож хадгалах):
-
$1,000 доллар худалдаж аваад 3% хүүтэй хадгална.
-
Жилийн дараа танд $1,030 доллар байна.
-
Хэрэв ханш тогтвортой (3500₮) байвал: $1,030 * 3500 = 3,605,000₮. (Төгрөгийн хадгаламж нь 315,000₮-өөр илүү ашигтай).
-
Хэрэв ханш өсөж 4000₮ болвол: $1,030 * 4000 = 4,120,000₮. (Долларын хадгаламж нь ашигтай).
-
Мэргэжлийн зөвлөгөө: Бүх өндгөө нэг сагсанд бүү хий. Санхүүгийн эрсдэлээ хуваахын тулд хадгаламжийнхаа 60-70%-ийг төгрөгөөр (өдөр тутмын хэрэглээ, өндөр өгөөж), 30-40%-ийг валютаар (ханшийн хамгаалалт) байршуулах нь түгээмэл стратеги юм.
4. Татварын орчин ба Хадгаламжийн даатгал
Мөнгөө банкинд байршуулахдаа анхаарах ёстой хууль эрх зүйн хоёр чухал зүйл бий.
А. Хадгаламжийн хүүгийн орлогын татвар (ХХОАТ)
Монгол Улсын хуулиар иргэдийн хадгаламжийн хүүгийн орлогоос 10%-ийн татвар авдаг.
-
Таны хадгаламжийн хүү 100,000₮ бодогдлоо гэхэд банк автоматаар 10,000₮-ийг татварт суутгаж, таны дансанд 90,000₮ орно.
-
Тиймээс, банкны сурталчилгаан дээрх “14%” гэдэг тоо бол татварын өмнөх дүн гэдгийг санаарай. Татварын дараах бодит өгөөж нь ойролцоогоор 12.6% байна.
Б. Хадгаламжийн даатгал (Аюулгүйн дэр)
Та “Банк дампуурвал миний мөнгө яах вэ?” гэж санаа зовж магадгүй. Монголд Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци (DICOM) гэж байгууллага бий.1
-
Хэрэв таны мөнгө хадгалсан банк дампуурвал энэ корпораци танд 20 сая төгрөг хүртэлх мөнгийг нөхөн олгоно.
-
Энэ нь таны хадгаламж, харилцах данс, гадаад валютын дансанд ч хамаарна.
-
Хэрэв танд 100 сая төгрөг байгаа бол эрсдэлийг бууруулахын тулд 20, 20 саяар нь 5 өөр банкинд хувааж байршуулах нь онолын хувьд хамгийн найдвартай арга юм.
5. Хадгаламжийн бүтээгдэхүүний тусгай нөхцөлүүд
Банкууд харилцагч татахын тулд төрөл бүрийн сонирхолтой нөхцөлүүдийг санал болгодог. Үүнийг сайн ашиглах хэрэгтэй.
Урьдчилсан хүүт хадгаламж (Prepaid Interest)
Гэрээ хийсэн өдрөө бүтэн жилийн хүүгээ урьдчилаад авчихдаг хадгаламж.
-
Хэзээ хэрэгтэй вэ? Танд их хэмжээний мөнгө байгаа ч, яг одоо тодорхой хэмжээний бэлэн мөнгө хэрэгтэй (жишээ нь, машин авах, засвар хийх) үед тохиромжтой. Та үндсэн мөнгөө түгжээд, хүүгээ урьдчилж аваад хэрэглэчихнэ.
Хүүхдийн хадгаламж
Ирээдүйд зориулсан урт хугацааны хөрөнгө оруулалт.
-
Ихэнх банкууд хүүхдийн хадгаламжид хамгийн өндөр хүүг санал болгодог. Мөн “Хүүхдийн мөнгө”-ийг шууд хадгаламж руу нь холбох боломжтой.
-
Хэрэв та хүүхдээ төрөхөд сар бүр 100,000 (Хүүхдийн мөнгө) хийгээд 18 нас хүртэл нь гар хүрэхгүй бол нийлмэл хүүгийн ачаар хүүхэд тань насанд хүрэхдээ их сургуулийн төлбөрөө бүрэн даах хэмжээний хуримтлалтай болсон байна.
6. Хадгаламжийг удирдах ухаалаг стратеги: “Шат” (Ladder) арга
Бүх мөнгөө ганцхан дансанд 2 жилээр хийх нь эрсдэлтэй. Гэнэт мөнгө хэрэг болвол та гэрээгээ цуцалж, бүх хүүгээ алдана. Үүний оронд “Хадгаламжийн шат” стратегийг ашиглаарай.
Танд 3 сая төгрөг байна гэж бодъё:
-
1 сая төгрөгийг: 3 сарын хугацаатай хадгал.
-
1 сая төгрөгийг: 6 сарын хугацаатай хадгал.
-
1 сая төгрөгийг: 12 сарын хугацаатай хадгал.
Үр дүн:
-
3 сарын дараа эхний хадгаламж дуусна. Хэрэв мөнгө хэрэгтэй бол аваад хэрэглэ. Хэрэггүй бол 12 сараар сунга.
-
Дахиад 3 сарын дараа (нийт 6 сар) дараагийн хадгаламж дуусна.
-
Ингэснээр танд 3 сар тутамд мөнгө гаргаж авах боломж гарч ирэх ба урт хугацааны өндөр хүүг ч алдахгүй байх боломжтой.
Дүгнэлт
Арилжааны банкны хадгаламж бол хөрөнгө оруулалтын хамгийн эрсдэл багатай, ойлгомжтой хэлбэр юм. Та харилцах данс, хугацаатай болон хугацаагүй хадгаламж, валютын сонголтуудыг өөрийн амьдралын хэв маяг, зорилгод нийцүүлэн ухаалгаар хослуулах хэрэгтэй.
Таны хийх ёстой дараагийн алхам:
-
Өөрийн бүх дансуудаа шалга. Харилцах дансанд дэмий хэвтэж байгаа “залхуу” мөнгө байна уу?
-
Хэрэв байвал яг одоо банкны аппликейшнаа нээгээд “Хугацаатай хадгаламж” нээж, мөнгөө ажиллуулж эхлээрэй.
-
“Хүүгээс хүү бодох” сонголтыг үргэлж идэвхжүүлээрэй.
Санхүүгийн шийдвэр гаргахдаа зөвхөн сурталчилгаанд бус, эдгээр албан ёсны мэдээлэлд тулгуурлахыг зөвлөж байна.
1. Хууль, эрх зүйн баталгаа, Даатгал
Хадгаламжийн 20 сая төгрөгийн даатгал болон татварын хуультай холбоотой мэдээллийг эндээс шалгана уу.
-
Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци (DICOM): www.dicom.mn
-
Юу шалгах вэ: “Даатгагдсан банкны жагсаалт” болон даатгалын нөхцөлүүд. Таны хадгалуулж буй банк энд бүртгэлтэй эсэхийг заавал нягтлаарай.
-
-
Legal Info (Эрх зүйн мэдээллийн систем): www.legalinfo.mn
-
Юу шалгах вэ: “Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль”. Энд хадгаламжийн хүүгийн орлогоос авах 10%-ийн татварын зохицуулалт байдаг.
-
2. Зах зээлийн дундаж хүү ба Валютын ханш
Банкуудын хүү өндөр эсвэл бага байгааг зах зээлийн дундажтай харьцуулж мэдэх хэрэгтэй.
-
Монголбанк (Статистик): www.mongolbank.mn
-
Юу шалгах вэ: “Мөнгө, зээлийн статистик” хэсгээс арилжааны банкуудын хадгаламжийн жигнэсэн дундаж хүүг харж болно. Мөн ам.долларын албан ханшийн түүхэн өгөгдлийг харж, төгрөг vs валютын хадгаламжийн ашгийг тооцоход ашиглана.
-
3. Бүтээгдэхүүний нөхцөл (Томоохон банкууд)
Хадгаламжийн хүү, хугацаа, нөхцөлүүдийг харьцуулахын тулд банкуудын албан ёсны сайтуудыг ашиглана. Ихэнх банкууд сайт дээрээ “Хадгаламжийн тооцоолуур”-тай байдаг.
-
ХААН Банк: www.khanbank.com/mn/personal/savings
-
Бүтээгдэхүүний нэрс: Энгийн хугацаатай хадгаламж, “Хүсэл мөрөөдөл” хүүхдийн хадгаламж.
-
-
Голомт Банк: www.golomtbank.com/savings
-
Бүтээгдэхүүний нэрс: “Үндэсний хуримтлал”, “Алтан түлхүүр” хүүхдийн хадгаламж.
-
-
Худалдаа Хөгжлийн Банк (TDB): www.tdbm.mn/mn/savings
-
Онцлог: Валютын хадгаламжийн сонголтууд болон “Малчны хадгаламж”.
-
-
Төрийн банк: www.statebank.mn/personal/savings
-
Онцлог: Хамгийн өргөн сүлжээтэй тул орон нутгийн иргэдэд хүртээмжтэй бүтээгдэхүүнүүдтэй.
-
4. Тооцоолол хийх хэрэгслүүд (Tools)
“Нийлмэл хүү”-г өөрөө тооцож үзэхийг хүсвэл:
-
Compound Interest Calculator (Investopedia): www.investopedia.com/calculator
-
Англи хэл дээр боловч маш энгийн. “Principal” (Үндсэн мөнгө), “Interest Rate” (Хүү), “Years” (Хугацаа), “Compounding Frequency” (Хүүгээс хүү бодох давтамж – Monthly буюу сар бүрийг сонгоно) гэсэн нүднүүдийг бөглөөд тооцож үзээрэй.
-
Зөвлөх нь: Та мөнгөө байршуулахын өмнө Монголын Банкны Холбоо (MBA)-ны сайтаас www.mba.mn банкны салбарын улирлын тоймыг харж, аль банк илүү найдвартай, тогтвортой ажиллаж байгааг сонирхоход илүүдэхгүй.
