1: Арилжааны банкны мөн чанар ба суурь ойлголтууд

0
2

Монгол Улсын эдийн засаг бол “Банк төвтэй” (Bank-centric) систем юм. Хөрөнгийн зах зээл бүрэн утгаараа хөгжиж амжаагүй манай нөхцөлд Увс аймагт мал маллаж буй малчнаас эхлээд Улаанбаатар хотод бүтээн байгуулалт хийж буй корпорац хүртэлх санхүүгийн бүхий л харилцаа банкнаас хамааралтай байдаг. Тиймээс банкийг зөвхөн “мөнгө хадгалдаг газар” гэж харах нь өрөөсгөл юм.

Энэхүү нийтлэлээр бид арилжааны банкны бизнесийн моделийг задлан шинжилж, энэ систем хэрхэн ажилладаг, эдийн засагт ямар үнэ цэн бүтээдэг болохыг зөвлөхийн байр сууринаас тайлбарлая.

1. Үндсэн тодорхойлолт: Арилжааны банк гэж юу вэ?

Бизнесийн талаас нь харвал арилжааны банк нь мөнгийг худалдаж аваад, буцаан зардаг онцгой төрлийн аж ахуйн нэгж юм.

Албан ёсны тодорхойлолт:

Арилжааны банк гэдэг нь илүүдэл мөнгөн хөрөнгөтэй тал (хадгаламж эзэмшигчид)-аас эх үүсвэр татан төвлөрүүлж, санхүүжилт шаардлагатай тал (хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид)-д шилжүүлэн хуваарилдаг, ашгийн төлөөх санхүүгийн зуучлагч байгууллага юм.

Энэ тодорхойлолтыг задалбал гурван тулгууртай:

  1. Санхүүгийн зуучлал: “Гүүр болох”

  2. Хөрөнгийг хөрвүүлэх (Asset Transformation): “Үнэ цэн нэмэх процесс”

  3. Ашгийн төлөөх үйл ажиллагаа: “Бизнесийн зорилго”

А. Санхүүгийн зуучлагч (Trust Broker)

Бодит жишээгээр авч үзье.

Төв аймагт амьдардаг малчин Бат ноолуураа тушаагаад 20 сая төгрөгийн орлого олжээ. Тэрээр энэ мөнгийг одоо үрэхгүй, ирээдүйдээ зориулж хадгалах сонирхолтой байна.

Нөгөө талд, Сүхбаатар дүүрэгт бизнес эрхлэгч Туяа шинээр кофе шоп нээх төсөл бичсэн ч, тоног төхөөрөмж авахад 20 сая төгрөг дутаж байна.

Банк байхгүй бол:

  • Туяа хөрөнгө оруулагч хайж цаг алдана.

  • Бат мөнгөө гэртээ хадгалах нь эрсдэлтэйгээс гадна ямар ч өгөөж хүртэхгүй.

  • Хамгийн гол нь, Бат Туяад итгэхгүй байж мэднэ. “Энэ хүний бизнес дампуурвал би яах вэ?” гэсэн айдас бий.

Банкны шийдэл:

Банк тэдний дунд “Итгэлцлийн зуучлагч”-аар орж ирдэг. Бат мөнгөө банкинд байршуулна. Банк мэргэжлийн түвшинд Туяагийн бизнесийг судалж, эрсдэлийг нь даагаад мөнгийг зээлүүлнэ. Бат Туяаг таних шаардлагагүй, тэр зөвхөн банкны найдвартай байдалд л итгэнэ.

Б. Хөрөнгийн хөрвүүлэлт: Мөнгөний шинж чанарыг өөрчлөх нь

Банкууд зүгээр нэг мөнгө дамжуулдаг шууданч биш юм. Тэд “Asset Transformation” буюу хөрөнгийн чанарын хөрвүүлэлт хийдэг.

  • Хэмжээний хөрвүүлэлт (Size Transformation): Батад зөвхөн 5 сая төгрөг байж магадгүй, харин Туяад 20 сая хэрэгтэй. Банк олон хүний жижиг хадгаламжуудыг багцлан нэг том санхүүжилт болгодог.

  • Хугацааны хөрвүүлэлт (Maturity Transformation): Бат мөнгөө хэзээ ч буцааж авч магадгүй (богино хугацаа). Харин Туяа зээлээ төлөхийн тулд 3 жил шаардлагатай (урт хугацаа). Банк энэ хугацааны зөрүүг өөрийн нөөцөөр удирддаг.

  • Эрсдэлийн хөрвүүлэлт (Risk Transformation): Туяа дампуурвал хувь хүн (Бат) хохирохгүй. Банк өөрийн эрсдэлийн сан, өөрийн хөрөнгөөр алдагдлыг хааж, Батын хадгаламжийг буцаан олгодог.

В. Ашгийн төлөөх үйл ажиллагаа

Монголын томоохон арилжааны банкууд (ХААН, ХХБ, Голомт г.м) бүгд хувьцаат компаниуд юм. Тэдний ашгийн гол эх үүсвэр нь Spread буюу хүүгийн зөрүү юм.

Банкны алтан дүрэм:

“Бага хүүтэй татан төвлөрүүлж, өндөр хүүтэй байршуул.”

Хэрэв банк хадгаламжид 10%-ийн хүү (Зардал) төлж, зээлдэгчээс 18%-ийн хүү (Орлого) авч байвал, тэр 8%-ийн зөрүү нь банкны үйл ажиллагааны зардал, ажилчдын цалин, технологийн хөгжүүлэлт болон эрсдэлийн санг бүрдүүлдэг. Үлдсэн нь цэвэр ашиг болно.

2. Баланс: Банкны анатоми ба эсрэгцэл

Санхүүч, зөвлөх хүний нүдээр банкыг харахын тулд Баланс (Balance Sheet)-ыг нь ойлгох ёстой. Энд нэг сонирхолтой “эсрэгцэл” байдаг. Энгийн компанийн хувьд мөнгө нь хөрөнгө байдаг бол банкны хувьд харилцагчийн мөнгө нь Өр байдаг.

Үндсэн тэгшитгэл:

$$Хөрөнгө = Өр төлбөр + Эздийн өмч$$

А. Өр төлбөр (Эх үүсвэр тал)

Банкны хувьд хадгаламж бол Өр төлбөр (Liability).

Та дансандаа цалингаа хүлээж авах үед банк танаас “зээл авч байна” гэсэн үг. Банк тэр мөнгийг танд буцааж өгөх үүрэгтэй.

  • Харилцах данс (Demand Deposits): Хүү маш бага, учир нь та хэзээ ч мөнгөө татах боломжтой (Хөрвөх чадвар өндөр).

  • Хугацаатай хадгаламж (Time Deposits): Банк энэ мөнгийг тодорхой хугацаанд (ж нь: 1 жил) ашиглах баталгаатай болдог тул өндөр хүү төлдөг.

  • Гадаад эх үүсвэр: Олон улсын зах зээлээс бонд босгох эсвэл гадны банкнаас зээл авах.

Б. Хөрөнгө (Байршуулалт тал)

Банкны хувьд олгосон зээл бол Хөрөнгө (Asset).

Учир нь зээл нь ирээдүйд мөнгөн урсгал (хүү + үндсэн төлбөр) оруулж ирэх үнэ цэнтэй актив юм.

  • Зээл (Үндсэн хөрөнгө):

    • Корпорацын зээл: Уул уурхай, барилга, үйлдвэрлэл.

    • Жижиг дунд бизнесийн зээл (SME): Худалдаа, үйлчилгээ.

    • Иргэдийн зээл: Ипотекийн зээл, цалингийн зээл.

  • Үнэт цаас: Засгийн газрын бонд, Төв банкны үнэт цаас (эрсдэл багатай, баталгаатай орлого).

3. Эдийн засаг дахь бодит нөлөөлэл

Монголын эдийн засагт банкууд дараах 3 гол үүргийг гүйцэтгэдэг:

1. Төлбөр тооцооны судас

Банкууд мөнгөний урсгалын дэд бүтцийг эзэмшдэг. Уул уурхайн экспорт, шатахууны импортын олон сая ам.долларын гүйлгээнээс эхлээд дэлгүүрт талх авах QPay гүйлгээ хүртэл бүгд банкны системээр дамждаг. Энэ нь эдийн засгийн хурдыг тодорхойлдог.

2. Мөнгө бүтээх процесс (Money Multiplier)

Банк зөвхөн мөнгө хадгалдаггүй, мөнгө шинээр бүтээдэг.

Жишээ: Иргэн А банканд 100 сая төгрөг хадгалуулна. Банк хуулийн дагуу 10%-ийг (10 сая) Төв банкинд нөөцөлж үлдээгээд, 90 саяыг бизнес эрхлэгч Б-д зээлнэ. Б тэр мөнгөөр барилгын материал авна. Материал зарсан В компани тэр 90 саяыг буцаагаад банкинд хийнэ.

Энэ мөнгө эргэлдсээр анхны 100 сая төгрөг эдийн засагт хэд дахин өсөж нөлөөлдөг. Үүнийг Мөнгөний үржүүлэгч гэнэ.

3. Бодлогын дамжуулагч

Монголбанк (Төв банк) инфляцыг удирдахдаа арилжааны банкуудыг ашигладаг. “Бодлогын хүү”-г өсгөхөд арилжааны банкны зээлийн хүү дагаж өснө. Ингэснээр зээл хумигдаж, эдийн засгийн хэт халалт (инфляц) буурдаг механизмтай.

4. Банкны удирдлагын “Гурвалсан сорилт”

Банкны Гүйцэтгэх захирлын (CEO) хувьд өдөр тутам шийдэх ёстой стратегийн гурван том асуудал байдаг. Үүнийг Банкны Трилемма гэж нэрлэдэг.

Тулгуур 1: Хөрвөх чадвар (Liquidity) – “Өнөөдөр төлөх чадвар”

Харилцагч мөнгөө авахыг хүсэхэд банк бэлэн мөнгөтэй байх ёстой. Хэрэв банк бүх мөнгөө урт хугацааны барилгын төсөлд зээлүүлчихсэн бол харилцагчийн мөнгийг өгч чадахгүй. Энэ нь Bank Run (Банкны сандрал) үүсгэх аюултай.

  • Сорилт: Бэлэн мөнгө кассанд байлгах нь аюулгүй ч, сул мөнгө ашиг олдоггүй.

Тулгуур 2: Ашигт ажиллагаа (Profitability) – “Өсөх чадвар”

Хувьцаа эзэмшигчид ногдол ашиг хүснэ. Ашгаа нэмэхийн тулд банк илүү эрсдэлтэй, өндөр хүүтэй зээл олгох сонирхолтой болдог.

  • Сорилт: Ашиг хөөх нь эрсдэлийг нэмэгдүүлж, “Муу зээл” үүсгэх магадлалтай.

Тулгуур 3: Төлбөрийн чадвар (Solvency) – “Амьд үлдэх чадвар”

Банкны Хөрөнгө нь Өр төлбөрөөсөө давах ёстой. Хэрэв олгосон зээлүүд төлөгдөхгүй (Чанаргүй зээл – NPL) болж, хөрөнгийн хэмжээ буурсаар өр төлбөрөөс бага болвол банк дампуурна.

  • Монголын контекст: Зуд болох, эсвэл нүүрсний экспорт зогсох үед зээл эргэн төлөлт муудаж, энэ тулгуур ганхдаг.

5. Орчин үеийн банкны хувьсал: Санхүүгийн супермаркет

Өнөөдөр банкны салбар руу очих шаардлага эрс багассан. Банкууд технологийн компани шиг ажиллаж байна.

А. Худалдааны санхүүжилт (Trade Finance)

Монголын импортоос хамааралтай эдийн засагт Аккредитив (LC), Банкны баталгаа чухал үүрэгтэй. Гадаадаас бараа авахад банк “Хэрэв манай харилцагч төлөхгүй бол бид төлнө” гэсэн баталгааг гаргаж, олон улсын худалдааг хөдөлгөдөг.

Б. Дижитал шилжилт

  • Fintech интеграц: Банкууд “LendMN”, “StorePay” шиг үйлчилгээг өөрсдөө нэвтрүүлж, зээлийн шийдвэрийг хиймэл оюун ухаан (AI) ашиглан хормын дотор гаргаж байна.

  • Open Banking: Харилцагчийн санхүүгийн өгөгдлийг (зөвшөөрөлтэйгээр) ашиглан илүү нарийн, хувь хүнд тохирсон үйлчилгээг санал болгох чиг хандлага.

6. Кейс шинжилгээ: “Эрдэнэт Ноос” ХХК

Онолыг бодит амьдрал дээр буулгаж үзье.

Харилцагч: Эрдэнэт хотод үйл ажиллагаа явуулдаг “Эрдэнэт Ноос” үйлдвэр.

Нөхцөл байдал: Италиас 1 сая ам.долларын тоног төхөөрөмж авах гэрээ байгуулсан. Тэдэнд урьдчилгаа 30%-ийг төлөх бэлэн мөнгө байхгүй, мөн үлдсэн төлбөрийг тоног төхөөрөмж ирсний дараа төлөх баталгаа хэрэгтэй.

Алхам 1: Эх үүсвэр (Liability Generation)

Банк хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө болон олон улсын зах зээлээс босгосон хямд эх үүсвэрийг ашиглахаар төлөвлөнө.

Алхам 2: Зээлийн шинжилгээ (Risk Analysis)

Банк төслийг судална:

  • Санхүүгийн чадамж: Компанийн өнгөрсөн 3 жилийн тайлан.

  • Бизнес төлөвлөгөө: Итали тоног төхөөрөмж ирснээр үйлдвэрлэл хэд дахин өсөх вэ?

  • Барьцаа (Collateral): Үйлдвэрийн барилга болон ирээдүйд орж ирэх тоног төхөөрөмжийг барьцаална.

Алхам 3: Шийдэл (Asset Generation)

Банк хосолсон бүтээгдэхүүн санал болгоно:

  1. Урьдчилгаа төлбөрт зориулж Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтын зээл олгоно.

  2. Үлдсэн төлбөрт Аккредитив (Letter of Credit) нээж, Италийн талд төлбөрийн баталгаа гаргаж өгнө.

Алхам 4: Үр дүн ба Эрсдэл

  • Амжилттай бол: Үйлдвэрлэл өсөж, экспорт нэмэгдэнэ. Банк зээлийн хүү болон шимтгэлээс ашиг олно.

  • Амжилтгүй бол: Тоног төхөөрөмж ажиллахгүй, эсвэл зах зээл хумигдвал зээл “Чанаргүй” ангилалд орно. Банк барьцаа хөрөнгийг борлуулж алдагдлаа нөхөх хүндхэн процесс руу орно.

Дүгнэлт

Арилжааны банк бол эдийн засгийн “цусны эргэлтийн систем” юм. Тэд мөнгөн хуримтлалтай иргэд (Savers) болон бизнес санаачилга, хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээтэй талууд (Borrowers/Investors)-ын хоорондох цаг хугацаа, орон зай, эрсдэлийн зөрүүг арилгаж өгдөг.

Энэхүү систем зөв ажиллаж байж гэмээнэ бизнесүүд өргөжин тэлж, иргэд орон байртай болж, улс орон хөгждөг зүй тогтолтой. Гэвч энэ нь асар нарийн тооцоолол, эрсдэлийн удирдлага шаарддаг, хариуцлага өндөртэй бизнес юм.

Дараагийн хэсэгт бид банкны зүрх болсон “Зээлийн эрсдэлийн шинжилгээ” (Credit Risk Analysis) буюу банк хэрхэн “Тийм” эсвэл “Үгүй” гэсэн шийдвэр гаргадаг нарийн аргачлалыг задлан үзэх болно.

Ашигласан ах сурвалж, хэрэгтэй линкүүд:

1. Төрийн болон Зохицуулагч байгууллагууд (Анхдагч эх сурвалж)

Банкны салбарын “тоглоомын дүрэм”-ийг эндээс харна.

  • Монголбанк (Төв банк): www.mongolbank.mn

    • Юу үзэх вэ: “Статистик мэдээлэл” цэс. Эндээс Монголын банкны салбарын нийт актив, хадгаламжийн хэмжээ, чанаргүй зээлийн (NPL) хувь хэмжээг сар бүрээр харах боломжтой.

    • Зөвлөмж: “Мөнгөний бодлогын мэдэгдэл”-ийг уншиж байх. Энэ нь зээлийн хүү цаашид өсөх үү, буурах уу гэдгийг таамаглахад тусална.

  • Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ): www.frc.mn

    • Юу үзэх вэ: Банк бус санхүүгийн байгууллага (ББСБ), Даатгал, Үнэт цаасны зах зээлийн мэдээлэл.

  • Хадгаламжийн Даатгалын Корпораци: www.dicom.mn

    • Юу үзэх вэ: Таны хадгаламж эрсдэлээс хэрхэн хамгаалагдсан, банк дампуурлаа гэхэд хэдэн төгрөг хүртэлх мөнгийг нөхөн олгох тухай хууль эрх зүйн мэдээлэл (Одоогоор 20 сая ₮ хүртэл).

2. Хууль, Эрх зүйн орчин

Банкны үйл ажиллагааг зохицуулдаг гол хуулиудтай танилцах нь эрхээ хамгаалахад чухал.

  • Legal Info (Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем): www.legalinfo.mn

    • Хайх хуулиуд:

      1. Банкны тухай хууль: (Арилжааны банк юу хийж болох, болохгүйг заана).

      2. Төв банкны тухай хууль: (Монголбанкны үүрэг).

      3. Мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тухай хууль: (Яагаад банк танаас их мэдээлэл нэхдэг вэ гэдгийн хариулт).

3. Салбарын мэргэжлийн байгууллага

  • Монголын Банкны Холбоо (MBA): www.mba.mn

    • Юу үзэх вэ: Банкны салбарын тойм судалгаанууд, өдөр тутмын санхүүгийн тойм мэдээллүүд. Тэдний гаргадаг “Банкны салбарын тойм” сэтгүүл маш ойлгомжтой байдаг.

4. Практик судалгаа: Топ банкуудын тайлан (Case Study)

Бидний ярьсан “Баланс” (Хөрөнгө, Өр төлбөр) бодит амьдрал дээр ямар харагддагийг эдгээр банкны Жилийн эцсийн тайлан (Annual Report)-гаас харж болно. Эдгээр нь нээлттэй байдаг.

Зөвлөх нь: Аль нэг банкны жилийн тайланг татаад “Санхүү байдлын тайлан” хэсгийг нээгээрэй. Бидний ярьсан “Харилцагчийн эх үүсвэр” (Өр төлбөр талд), “Олгосон зээл” (Хөрөнгө талд) байгааг харах болно.

5. Олон улсын боловсролын эх сурвалжууд (Гүнзгийрүүлэн судлахад)

Хэрэв та англи хэлтэй бол санхүүгийн мэдлэгээ дэлхийн түвшинд баталгаажуулах дараах сувгуудыг санал болгож байна.

  • Investopedia: www.investopedia.com

    • Санхүүгийн “Google” юм. Commercial Bank, Asset Transformation, Net Interest Margin зэрэг үгсийг хайхад маш энгийн тайлбарууд гарч ирнэ.

  • Khan Academy (Finance & Capital Markets): www.khanacademy.org

    • Банк хэрхэн ажилладаг, мөнгө хэрхэн бүтдэг тухай видео хичээлүүдтэй.

  • IMF Mongolia: www.imf.org/en/Countries/MNG

    • Олон Улсын Валютын Сангаас Монголын эдийн засагт өгч буй дүгнэлт, тайлангууд.

ХОЛБООТОЙИлүү ихийг

ХАРИУ ҮЛДЭЭХ

Please enter your comment!
Please enter your name here