Өмнөх бүлгүүдэд бид компанийн санхүүжилтийн үе шат, мөн хувьцааг олон нийтэд анх удаа гаргах үйл явц буюу Анхдагч Зах Зээл (IPO)-ийг авч үзсэн. Одоо бид хувьцааг өдөр тутам арилжаалдаг газар болох Хоёрдогч Зах Зээл-ийн талаар авч үзье.
6.1 – Хоёрдогч Зах Зээл гэж юу вэ?
IPO-гоор дамжуулан олон нийтэд анх санал болгосон үнэт цаас нь Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ)-д бүртгэгдэж, арилжаанд орсноор хоёрдогч зах зээл дээрх амьдрал нь эхэлдэг.
-
Тодорхойлолт: Хоёрдогч зах зээл гэдэг нь өмнө нь гаргагдсан үнэт цаасуудыг (хувьцаа, бонд гэх мэт) хөрөнгө оруулагчид хоорондоо худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа явагддаг талбар юм.
-
Ялгаа: IPO (Анхдагч зах зээл) дээр компани нь хувьцаагаасаа мөнгө босгодог бол, хоёрдогч зах зээл дээр худалдагч нь хөрөнгө оруулагч, худалдан авагч нь мөн хөрөнгө оруулагч байдаг. Компани нь энэ арилжаанаас шууд орлого олдоггүй.
6.2 – Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ)-ийн үүрэг
МХБ нь Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлийн хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагааг эрхэлдэг цорын ганц албан ёсны газар юм.
-
Платформ: МХБ нь хувьцаа худалдах, худалдан авах хүсэлтийг цуглуулж, тохирох гүйлгээг автоматаар холбодог (matching) цахим арилжааны системийг хангадаг.
-
Ил Тод Байдал: Бирж нь арилжаалагдаж буй үнэ, тоо хэмжээ, компанийн мэдээлэл зэрэг бүх чухал мэдээллийг олон нийтэд бодит цаг хугацаанд (real-time) ил тод дамжуулдаг. Энэ нь шударга үнийн тогтолцоог бий болгодог.
-
Хяналт: МХБ нь арилжаа, төлбөр тооцооны дүрмийг мөрдөж буй эсэхэд хяналт тавьж, гүйлгээний хэвийн, эмх цэгцтэй байдлыг хангадаг.
6.3 – Арилжаа Хэрхэн Явагддаг вэ?
Хоёрдогч зах зээл дээрх хувьцааны арилжаа нь дараах үндсэн алхмуудаар явагддаг:
-
Захиалга Өгөх (Order Placement): Хөрөнгө оруулагч хувьцаагаа худалдах эсвэл худалдан авах захиалгыг өөрийн брокер/дилер компаниар дамжуулан МХБ-ийн системд оруулна.
-
Зах Зээлийн Үнээр Захиалах (Market Order): Тухайн агшинд зах зээл дээр байгаа хамгийн сайн үнээр худалдах/худалдан авах.
-
Хязгаарлагдмал Үнээр Захиалах (Limit Order): Хөрөнгө оруулагчийн тогтоосон тодорхой үнээр эсвэл түүнээс илүү сайн үнээр гүйлгээ хийх захиалга.
-
-
Захиалга Холбох (Matching): МХБ-ийн арилжааны систем нь худалдагчийн хамгийн доод үнийн захиалга болон худалдан авагчийн хамгийн өндөр үнийн захиалгыг автоматаар хооронд нь холбож, гүйлгээг хийдэг.
-
Төлбөр Тооцоо (Settlement): Гүйлгээ хийгдсэний дараа төлбөр тооцоо хийгддэг. Монголд энэ нь ихэвчлэн T+2 зарчмаар явагддаг—өөрөөр хэлбэл, арилжаа хийснээс хойш 2 ажлын өдрийн дотор хувьцаа нь худалдан авагчийн ҮЦТХТ-ийн дансанд, мөнгө нь худалдагчийн дансанд шилжиж дуусна. Энэ үйл явцыг Үнэт Цаасны Төвлөрсөн Хадгаламжийн Төв (ҮЦТХТ) болон Клиринг байгууллагууд гүйцэтгэдэг.
6.4 – Хөрвөх Чадвар (Liquidity) ба Гүн (Depth)
Хоёрдогч зах зээлийн үр ашгийг тодорхойлдог хоёр чухал ойлголт бий:
-
Хөрвөх Чадвар (Liquidity): Хувьцааг үнэ цэнийг нь алдагдуулахгүйгээр хэр хурдан мөнгө болгон хувиргаж болохыг хэлнэ. Хэрэв тухайн хувьцаа өндөр хөрвөх чадвартай байвал та хүссэн үедээ хурдан зарж чадна.
-
Зах Зээлийн Гүн (Market Depth): Тухайн үнэт цаасны аль нэг тал дээр (худалдах эсвэл худалдан авах) хэдэн ширхэг хувьцааны захиалга ямар үнээр байгааг харуулдаг. Гүн нь их байх тусам том хэмжээний гүйлгээ хийхэд үнийн хэлбэлзэл бага байх нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
Монголын Контекст: МХБ дээр хөрвөх чадвар нь компани бүрт харилцан адилгүй байдаг. Жижиг компаниудын хувьцаа нь хөрвөх чадвар багатай байх нь түгээмэл бөгөөд энэ нь хөрөнгө оруулагчдад эрсдэл үүсгэж болно.
Түлхүүр Ойлголт: Хоёрдогч зах зээл нь хөрөнгө оруулагчдад хувьцаа худалдах, худалдан авах боломж олгосноор хөрөнгө оруулалтын орчинг уян хатан болгож, улмаар компанийн хөрөнгө босгох анхдагч зах зээл-ийн үйл ажиллагааг дэмждэг.
