4.1 – Тойм: Бизнесийн Үүсэл
Компаниуд яагаад олон нийтэд нээлттэй болдог вэ гэдэг асуултад хариулахын өмнө ердийн бизнесийн хөгжил, санхүүжилтийн үндсэн ойлголтыг авч үзье.
1. Эхлэлийн Үе Шат: “Үрийн” Хөрөнгө Оруулалт
Аливаа бизнес шинэ санаа, зорилготойгоор гурав (эсвэл түүнээс дээш) хүний санаачилгаар эхэлдэг. Бизнесийг эхлүүлэхэд шаардлагатай анхны хөрөнгийг “Үрийн Хөрөнгө” (Seed Fund) гэж нэрлэдэг.
Энэ үе шатанд хөрөнгө оруулагчид нь ихэвчлэн үүсгэн байгуулагчид өөрсдөө, найз нөхөд эсвэл Бизнесийн тэнгэрийн элч (Angel Investor) гэж нэрлэгддэг, эрт үеийн эрсдэлтэй хөрөнгө оруулалт хийдэг хувь хүмүүс байдаг.
Хөрөнгө оруулалтын хариуд тэдэнд компанийн өмчлөлийн тодорхой хэсгийг баталгаажуулсан хувьцааны гэрчилгээ олгодог.
2. Өсөлтийн Үе Шат: Венчур Капитал (VC) ба Хувийн Хөрөнгө Оруулалт (PE)
Бизнес өргөжиж, тогтвортой орлого олж эхлэх үед үүсгэн байгуулагч илүү их хөрөнгөөр бизнесийг тэлэх шаардлагатай болдог. Энэ үед тэд Эрсдэлийн Капитал (Venture Capital – VC) буюу “Венчур сан”-г эрэлхийлдэг.
-
VC Санхүүжилт (Series A, B, C): VC нь ихэвчлэн өсөлтийн эхэн үеийн, өндөр потенциалтай компаниудад хөрөнгө оруулдаг. Энэ хөрөнгө оруулалтыг үе шатаар нь Сери А, Сери В, Сери С гэж нэрлэдэг. VC-ийн хөрөнгө оруулалт нь бага хэмжээтэй байж болох ч, өндөр эрсдэлтэй тул өндөр өгөөж хүлээдэг.
-
Хувийн Хөрөнгө Оруулалт (Private Equity – PE): Хэдэн жилийн дараа, компани илүү том, тогтвортой болсон үед тэд “Хувийн Хөрөнгө Оруулалтын Сан”-г татдаг. PE-ийг VC-ийн “том ах” гэж ойлгож болно. PE нь VC-ээс бага эрсдэлтэй, харин их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийдэг бөгөөд ихэвчлэн компанийн удирдах зөвлөлд суудал авч, үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг.
4.2 – IPO гэж юу вэ, яагаад хийдэг вэ?
Хэдэн жил өнгөрч, компани одоо томоохон хэмжээний өргөжүүлэх шаардлагатай болсон, эсвэл VC/PE хөрөнгө оруулагчид хөрөнгөө буцаан татах (Exit) цаг нь болсон үед тэд дараах санхүүжилтийн сонголтуудаас нэгийг сонгодог:
-
Компанийн дотоод ашгаар санхүүжүүлэх.
-
Банкнаас зээл авах эсвэл бонд гаргах.
-
Өөр нэг PE сангаас хөрөнгө босгох.
-
Анхдагч Нийтийн Санал Болголт (Initial Public Offering – IPO) хийх.
IPO гэж юу вэ?
Анхдагч Нийтийн Санал Болголт (IPO) нь хувийн хэвшлийн компани өөрийн хувьцааг олон нийтэд анх удаа худалдаалах үйл явц юм. Энэ үйл явцын дараа компани олон нийтийн нээлттэй хувьцаат компани болж, түүний хувьцаа Монголын Хөрөнгийн Бирж (МХБ) дээр арилжаалагдаж эхэлдэг.
Компаниуд яагаад IPO хийхээр шийддэг вэ?
-
Том Хэмжээний Капитал Босгох: Хэдэн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай үед VC/PE сангууд хангалттай байхгүй. IPO нь олон мянган жижиг хөрөнгө оруулагчаас нэгэн зэрэг хөрөнгө татах боломж олгодог.
-
Эртний Хөрөнгө Оруулагчдад Гарах Гарц Олгох (Exit Strategy): VC болон PE сангууд нь тодорхой хугацааны дараа (ихэвчлэн 5–7 жил) хөрөнгөө өндөр үнээр худалдаж, ашиг олох зорилготой байдаг. IPO нь тэднийг хувьцаагаа олон нийтэд худалдах замаар хөрөнгөө буцаан татах хамгийн түгээмэл бэлэн гарц юм.
-
Ил Тод Байдал ба Нэр Хүнд: Нээлттэй компани болох нь тухайн компанийн нэр хүнд, зах зээл дэх итгэлийг нэмэгдүүлж, цаашдын зээл, түншлэлийн боломжийг нэмэгдүүлдэг.
-
Ажилтнуудыг Урамшуулах: Хувьцааг ажилтнуудад (ESOP) олгох нь тэднийг компанийн өсөлтөд хувь нэмэр оруулахыг урамшуулдаг.
4.3 – Монголын IPO-д Хамаарах Үндсэн Ойлголтууд
IPO хийхэд олон зуучлагч, зохицуулагч оролцдог бөгөөд дараах ойлголтууд чухал:
| Ойлголт | Монгол Нэршил ба Контекст |
| Prospectus | Үнэт Цаасны Танилцуулга (Проспект) |
| Компанийн санхүү, үйл ажиллагаа, эрсдэл, менежмент, босгох гэж буй үнэт цаасны талаарх бүх мэдээллийг агуулсан албан ёсны баримт бичиг. Хөрөнгө оруулагчид IPO-д оролцохдоо үүнийг заавал унших ёстой. | |
| Regulator | Санхүүгийн Зохицуулах Хороо (СЗХ) |
| IPO хийхээр төлөвлөж буй компани Үнэт Цаасны Танилцуулга-аа СЗХ-нд бүртгүүлж, зөвшөөрөл авдаг. СЗХ нь хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс компанийн бүх мэдээлэл үнэн зөв эсэхийг хянадаг. | |
| Underwriter | Андеррайтер (Хөрөнгө Оруулалтын Банк) |
| Компани IPO хийхдээ заавал Андеррайтер-тай гэрээ байгуулдаг. Андеррайтер нь бүх үйл явцыг удирдаж, үнийг тогтоох, олон нийтэд сурталчлах, зарим тохиолдолд борлогдоогүй үнэт цаасыг худалдаж авах үүргийг хүлээдэг. | |
| Face Value | Нэрлэсэн Үнэ |
| Компанийн хувьцааг анх гаргахад тогтоодог хамгийн бага үнэ. МХБ-ийн хувьд нэрлэсэн үнэ нь тухайн хувьцааны зах зээлийн үнээс өөр байдаг. |
Дараагийн бүлгийн товчлол: Энэ бүлэгт бид компанийн хөрөнгө босгох үе шат, IPO хийх үндсэн шалтгаануудыг авч үзлээ. IPO-н зах зээл (Хэсэг 2) бүлэгт бид IPO хийх үйл явц, хувьцааны үнийг хэрхэн тогтоодог (жишээлбэл, Ном Бүрдүүлэлтийн Арга – Book Building Process), мөн хөрөнгө оруулагчийн хувьд яаж оролцох талаар нарийвчлан авч үзэх болно.
