Монголчууд бид “Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргал” гэж ярьдаг. Энэ үгэнд маш гүн гүнзгий үнэн бий. Гэхдээ орчин үеийн эдийн засгийн харилцаанд зээл гэдэг нь зөвхөн сөрөг зүйл биш, харин зөв ашиглаж чадвал амьдралыг дээшлүүлэх хүчирхэг хэрэгсэл болсон байна. Зээлийг “гал”-тай зүйрлэж болно. Гал дээр бид хоолоо хийж, гэрээ дулаацуулж болдог (ашигтай), гэхдээ болгоомжгүй харьцвал гэрээ шатааж, бүх зүйлээ алдахад ч хүрч мэднэ (аюултай). Санхүүгийн боловсролтой хүн зээлээс айдаггүй, харин түүнийг хэрхэн удирдахаа мэддэг.
Өр ба зээлийн ялгааг эхлээд ойлгох хэрэгтэй. Зээл (Credit) гэдэг нь таны ирээдүйн орлогоо барьцаалан өнөөдөр мөнгө ашиглах боломж буюу санхүүгийн хэрэгсэл юм. Харин Өр (Debt) гэдэг нь тэрхүү боломжийг ашигласны төлөө үүсэж буй үүрэг хариуцлага юм. Зээлийг зөв ашиглахын тулд “Сайн өр” ба “Муу өр”-ийн ялгааг заавал мэдэх ёстой.
Сайн өр ба Муу өр (Good Debt vs. Bad Debt)
Бүх өр муу биш. “Сайн өр” гэдэг нь таныг ирээдүйд илүү их мөнгөтэй болоход эсвэл хөрөнгийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэхэд тусалдаг зээл юм.
-
Монгол жишээ: Хамгийн тод жишээ бол Ипотекийн 6%-ийн зээл юм. Та банкнаас мөнгө зээлж байр авч байна. Цаг хугацаа өнгөрөхөд байрны үнэ цэнэ ихэвчлэн өсдөг бөгөөд та түрээсийн төлбөрт мөнгөө урсгахын оронд өөрийн өмчтэй үлдэж байна. Мөн боловсролын зээл (мэдлэгээ дээшлүүлж цалингаа нэмэх) болон бизнесийн зээл (ашиг олох) нь сайн өрд тооцогдоно.
Харин “Муу өр” нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам үнэ цэнэ нь унадаг, эсвэл танд ямар ч орлого оруулдаггүй зүйлийг худалдаж авахад зориулагдсан зээл юм.
-
Монгол жишээ: Хамгийн сүүлийн үеийн iPhone утсыг лизингээр авах, аялалд явахдаа зээл авах, эсвэл ББСБ-аас өндөр хүүтэй зээл авч хувцас хунар, тансаг хэрэглээнд зарцуулах. Та утсаа авсан өдрөөсөө эхлэн үнэ цэнэ нь унаж байхад, банкны хүүг нь нэмж төлсөөр байдаг. Энэ бол таныг ядуурлын тойрогт оруулдаг хамгийн том дайсан юм.
Зээлийн хүү ба Өртөг (The Cost of Borrowing)
Зээл бол үнэгүй мөнгө биш. Та бусдын мөнгийг ашигласныхаа төлөө төлбөр төлдөг, үүнийг Хүү гэнэ. Монголд арилжааны банкны зээлийн хүү харьцангуй өндөр (жилийн 16-20%), ББСБ-ынх бүр өндөр (жилийн 30-50%), ломбардынх бүр ч өндөр байдаг.
-
Жишээ нь: Та 1 сая төгрөгийг ББСБ-аас сарын 3.5%-ийн хүүтэй зээлэхэд бага мөнгө шиг санагдаж магадгүй. Гэтэл энэ нь жилийн 42% болж байна. Та ийм өндөр хүүтэй мөнгөөр хэрэглээгээ санхүүжүүлнэ гэдэг нь өөрийнхөө ирээдүйн цалинг бусдад зүгээр өгч байгаагаас ялгаагүй хэрэг юм. Тиймээс зээлийн гэрээнд гарын үсэг зурахаасаа өмнө “Жилийн бодит хүү” (Effective Annual Rate) хэд байгааг заавал тооцож үзэх хэрэгтэй.
Зээлийн мэдээллийн сан ба “Хар жагсаалт” (Credit History)
Монгол хүн бүрд иргэний үнэмлэх байдаг шиг, зээл авч байсан хүн бүрд “Зээлийн түүх” гэж байдаг. Монголбанкны дэргэдэх Зээлийн мэдээллийн санд таны авсан бүх зээл, төлсөн байдал, хугацаа хэтрүүлсэн эсэх мэдээлэл 6-10 жилийн турш хадгалагддаг.
Олон хүмүүс “Хар жагсаалт”-д орчихлоо гэж ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ албан ёсоор ийм нэртэй жагсаалт байхгүй, харин таны зээлийн зэрэглэл буурсан гэсэн үг юм. Хэрэв та утасны лизингээ, эсвэл “апп”-аар авсан жижиг зээлээ хугацаанд нь төлөлгүй 90-ээс дээш хоног хэтрүүлбэл та “Муу зээлдэгч” гэсэн ангилалд орно. Ингэсэн тохиолдолд ирээдүйд танд ямар ч банк ипотекийн зээл, бизнесийн зээл өгөхгүй, эсвэл маш өндөр хүүтэй өгөх болно.
Зарим хүмүүс “Мөнгө төлөөд зээлийн түүхийг чинь цэвэрлэж өгнө” гэсэн залиланд хууртдаг. Сайн санаж яваарай: Зээлийн түүхийг хэн ч, хэзээ ч мөнгөөр арилгах боломжгүй. Түүнийг засах ганц арга бол хугацаа (6 жил хүлээх) болон цаашид зээлээ ягштал төлөх сахилга бат юм.
Дүгнэж хэлэхэд, өр тавина гэдэг нь ирээдүйн орлогоосоо урьдчилж авч байна гэсэн үг. Хэрэв тэр мөнгөөрөө та ирээдүйн орлогоо нэмэгдүүлж чадвал (Сайн өр) энэ нь ухаалаг алхам. Харин зүгээр л өнөөдрийн тансаглалдаа зарцуулбал (Муу өр) та ирээдүйнхээ эрх чөлөөг худалдаж буй хэрэг юм.
📚 Ашигласан эх сурвалж ба Санал болгох линкүүд
1. Монголбанк – Зээлийн мэдээллийн сан: Зээлийн түүх, ангилал, мэдээлэл хадгалагдах хугацааны талаарх албан ёсны журам, мэдээлэл.
-
Эх сурвалж: Монголбанк (Bank of Mongolia)
-
Линк: https://www.mongolbank.mn/mn/credit-information (Мөн лавлагаа авах заавар).
2. Монголын Ипотекийн Корпораци (МИК): Ипотекийн зээл, түүний нөхцөл, эдийн засагт үзүүлэх “Сайн өр”-ийн нөлөөг тайлбарлахад ашиглав.
-
Эх сурвалж: МИК ОССК
-
Линк: https://www.mik.mn/mn
3. Investopedia – Good Debt vs. Bad Debt: Олон улсын санхүүгийн боловсролын стандартаар өрийг хэрхэн ангилдаг тухай онолын эх сурвалж.
-
Эх сурвалж: Investopedia
-
Линк: https://www.investopedia.com/articles/pf/12/good-debt-bad-debt.asp
4. 1212.mn – Зээлийн статистик: Монгол Улсын иргэдийн чанаргүй зээлийн хэмжээ, дундаж хүүгийн түвшний мэдээллийг эндээс харж болно.
-
Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо
-
Линк: https://1212.mn/ (Мөнгө, зээл, үнэт цаасны хэсэг).
