Мөнгөтэй харьцах харилцааг зөвхөн “олох” ба “үрэх” гэсэн хоёр үйлдлээр хязгаарлах нь санхүүгийн бэрхшээлд орох хамгийн том шалтгаан болдог. Санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрсэн хүмүүсийн нууц нь их мөнгө олдогтоо бус, харин олсон мөнгөө тодорхой “зорилго”-д чиглүүлж чадсанд оршдог юм. Хувийн санхүүгийн зорилгоо тодорхойлно гэдэг нь та өөрийн амьдралын жолоог гартаа авч, ирээдүйгээ тохиолдлын шинж чанартай бус, харин өөрийн хүслээр бүтээх эхлэл юм. Энэхүү үйл явц нь өдөр тутмын жижиг шийдвэрүүдээс эхлээд алс ирээдүйн том мөрөөдлүүдийг хамарсан цогц төлөвлөгөө байдаг.
Санхүүгийн зорилго тавихын өмнө хийх ёстой хамгийн эхний бөгөөд чухал алхам бол “Хэрэгцээ” ба “Хүсэл”-ийн ялгааг зааглаж сурах явдал юм. Хүний сэтгэл ханамж хязгааргүй боловч санхүүгийн нөөц хязгаартай байдаг. Эдийн засгийн ухаанд “Хэрэгцээ” гэдэгт хүний амьд явах, хэвийн амьдрахад зайлшгүй шаардлагатай зүйлс буюу хоол хүнс, орон байр, дулаан хувцас, эрүүл мэндийн үйлчилгээ зэргийг багтаадаг. Эдгээр нь таны амьдралын баталгаа юм. Харин “Хүсэл” бол амьдралыг илүү тухтай, сонирхолтой болгодог боловч байхгүй байсан ч та амьдарч чадах зүйлс юм. Жишээлбэл, өвлийн хүйтэнд дулаан куртка авах нь хэрэгцээ бол, хамгийн сүүлийн үеийн загварын, үнэтэй брэндийн куртка авах нь хүсэл юм. Ажил руугаа явахдаа автобусанд суух нь хэрэгцээг хангаж байгаа хэрэг бол, таксидах эсвэл үнэтэй машин лизингээр авах нь хүсэл байж болно. Санхүүгийн сахилга баттай хүн эхлээд хэрэгцээгээ бүрэн хангаж, үлдсэн мөнгөө ирээдүйн зорилгодоо хуваарилж, хамгийн сүүлд нь хүслээ биелүүлдэг зарчмыг баримталдаг.
Хэрэгцээ ба хүслээ ялгаж сурсны дараа бид хуримтлал үүсгэх бодит шалтгаануудаа тодорхойлох хэрэгтэй болдог. Мөнгийг зүгээр л “хадгалах ёстой” гэж бодох нь урам зориг өгдөггүй тул зорилгоо гурван үндсэн хэсэгт хувааж үзэх нь зүйтэй.
Нэгдүгээрт, хүн бүрд “Яаралтай нөөц” буюу санхүүгийн аюулгүйн дэр зайлшгүй байх ёстой. Амьдралд бидний төлөвлөөгүй зүйлс байнга тохиолддог. Гэнэт шүд өвдөх, машин эвдрэх, эсвэл цомхотголд орж орлогогүй болох үед хүн бусдаас өндөр хүүтэй мөнгө зээлэх эрсдэлд ордог. Яаралтай нөөц сан нь ийм үед таныг өрөнд оруулахгүйгээр асуудлыг шийдэх боломжийг олгодог “санхүүгийн дархлаа” юм. Санхүүгийн зөвлөхүүд дор хаяж 3-6 сарын хэрэглээний зардалтай тэнцэх мөнгийг энэ санд байршуулахыг зөвлөдөг.
Хоёрдугаарт, “Том зорилгууд” нь биднийг хөдөлмөрлөх урам зоригоор тэтгэж байдаг. Монгол хүн бүрийн хувьд өөрийн гэсэн орон сууцтай болох, зуслангийн байшин барих, эсвэл хүүхдээ дэлхийн жишигт нийцсэн сургуульд сургах нь хамгийн том мөрөөдөл байдаг. Эдгээр зорилго нь их хэмжээний мөнгө шаарддаг тул цалингаасаа сар бүр тогтмол хуримтлуулж, урт хугацаанд тууштай байхыг шаарддаг. Жишээ нь, ипотекийн зээлийн урьдчилгаа 30 хувийг бүрдүүлэхийн тулд өнөөдрийн тансаг хэрэглээгээ танаж, ирээдүйн байрны түлхүүр рүүгээ алхам алхмаар дөхөж байна гэж сэтгэх нь чухал юм. Мөн өөрийн бизнесээ эхлүүлэх гарааны капитал бүрдүүлэх нь энд багтана.
Гуравдугаарт, “Тэтгэврийн хуримтлал” бол залуу насандаа хамгийн их орхигдуулдаг боловч хамгийн чухал зорилго юм. Хүн ам зүйн судалгаагаар хүмүүсийн дундаж наслалт нэмэгдэж байгаа ч, улсаас олгох тэтгэвэр нь хүний хэвийн амьдралын хэрэгцээг бүрэн хангахад хүрэлцэхгүй байх магадлал өндөр байна. Хөгшрсөн хойноо санхүүгийн эрх чөлөөтэй, бусдын гар харахгүй, ая тухтай амьдрахын тулд залуу, ажил хөдөлмөр эрхэлж байх үеэсээ эхлэн тэтгэврийн хувийн сангуудад хөрөнгө оруулалт хийх нь зайлшгүй шаардлага болжээ.
Эцэст нь тэмдэглэхэд, хувийн санхүүгийн зорилго, сахилга бат нь зөвхөн хувь хүний асуудал биш, харин “Хувийн эдийн засаг ба Улсын хөгжил”-ийн шууд хамаарал юм. Санхүүгийн боловсролтой, хуримтлалтай иргэд олон байх тусам тухайн улсын эдийн засаг тогтвортой байдаг. Иргэд мөнгөө банкинд хадгалуулах эсвэл хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийх үед тэр мөнгө нь бизнесийн эргэлтэд орж, ажлын байр шинээр бий болгож, улс орны бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлдэг. Мөн санхүүгийн мэдлэгтэй иргэд төрийн үйлчилгээний ил тод байдлыг шаардаж, татварын мөнгө нь зөв зүйлд зарцуулагдаж буйг хянаж чаддаг. Иймээс та хувийн санхүүгээ зөв удирдаж, зорилгодоо хүрнэ гэдэг нь Монгол Улсынхаа хөгжилд оруулж буй таны хамгийн том, бодит хувь нэмэр юм.
Ашигласан эх сурвалж ба Санал болгох линкүүд
1. Санхүүгийн Боловсролын Үндэсний Хөтөлбөр (Монголбанк): Монгол Улсад иргэдийн санхүүгийн мэдлэгийг дээшлүүлэх чиглэлээр Төв банк, Санхүүгийн Зохицуулах Хороо, БШУЯ хамтран хэрэгжүүлж буй хөтөлбөр. Эндээс хуримтлал, төсөвлөлт, хэрэгцээ ба хүслийн тухай албан ёсны зөвлөмжүүдийг авч болно.
-
Эх сурвалж: Монголбанк – Олон нийтийн санхүүгийн боловсролын төв
-
Линк: https://www.mongolbank.mn/mn/public-financial-education (Эндээс “Иргэдэд зориулсан гарын авлага”-уудыг харж болно).
2. Хадгаламжийн Даатгалын Үндэсний Хороо (ХДҮХ): “Яаралтай нөөц” болон хадгаламжийн ач холбогдлын талаарх мэдээллийг эндээс баталгаажуулна. Банкинд хадгалуулсан иргэдийн мөнгө (20 сая хүртэлх) даатгагдсан байдаг тул хуримтлал үүсгэх нь эрсдэлгүй болохыг тайлбарыг харж болно.
-
Эх сурвалж: Хадгаламжийн Даатгалын Үндэсний Хороо
-
Линк: https://dicom.mn/ (Мөн “Хадгаламж эзэмшигчдийн анхааралд” хэсэг).
3. Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий Газар (НДЕГ): “Тэтгэврийн хуримтлал”-ын сэдвийг бичихэд улсаас олгох тэтгэврийн суурь ойлголтыг эндээс авна. Ирээдүйд тэтгэврийн зөрүү үүсэх магадлалтай тул хувийн хуримтлал чухал болохыг ойлгуулахад хэрэгтэй.
-
Эх сурвалж: НДЕГ – Тэтгэврийн даатгал
-
Линк: https://ndaatgal.mn/v1/
4. 50/30/20 Дүрэм ба Төсөвлөлт (Олон Улсын Жишиг): Хувийн санхүүгийн зорилгоо тодорхойлохдоо олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргачлалууд (Senator Elizabeth Warren-ий алдаршуулсан 50/30/20 дүрэм гэх мэт).
-
Эх сурвалж: Investopedia – The 50/30/20 Rule of Thumb
-
Линк: https://www.investopedia.com/ask/answers/022916/what-502030-budget-rule.asp (Англи хэл дээр боловч дэлхийн жишиг мэдээлэл).
5. Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн судалгаа (ҮСХ): “Хувийн эдийн засаг ба Улсын хөгжил” хэсэгтэй холбоотой Монгол өрхийн дундаж орлого, зарлага, хадгаламжийн статистик мэдээллийг харж болно.
-
Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо – 1212.mn
-
Линк: https://1212.mn/ (Өрхийн орлого, зарлагын хэсэг).
Та эдгээр линкүүдийг ашиглан нийтлэлийнхээ үнэн бодит байдлыг нэмэгдүүлэхээс гадна уншигчдадаа нэмэлт судалгаа хийх боломжийг олгох юм.
